მაია ცერცვაძე
იყო ორბელიანების... სამოსახლო -
ორბელიანთუბანი
დაიბეჭდა ჟურნალში „ლიტერატურა და ხელოვნება“, 2010 წლის მაისი, #5 (53)
„წინაპართაგან წავიდა ყველა,
სხვა ხალხის ისმის აქ ჟრიამული“.
გალაკტიონი
„მე ვდგევარ მთაზე, მე ვდგევარ მარტო,
დამთვრალი ახალ სანახავითა,
რითი გაგართო, როგორ გაგართო?
ჩემო იარალი, ის დრო წავიდა!“
გალაკტიონი
საქართველოს ისტორიაში ერთ-ერთ სახელგანთქმულ და პატივდებულ ორბელიანთა, იგივე ყაფლანიშვილთა საგვარეულოს თბილისში ბევრი სამოსახლო ადგილი ჰქონდა. ორბელიანები ქალაქის ცენტრში ბატონის მოედანთან, სიონსა და ანჩისხატს შორის (ამჟამინდელი ერეკლეს მოედნის სამხრეთით) ცხოვრობდნენ და მოედნის ჩრდილო-დასავლეთითა და დასავლეთითაც სახლდებოდნენ, უმთავრესად მდინარე მტკვრის სიახლოვეს, დღევანდელი გიორგი ათონელის ქუჩის მიდამოებში. ეს ადგილები XVIII საუკუნის შუახანებამდე სამეფო საკუთრებას წარმოადგენდა. შემორჩენილი წყალობის წიგნის მიხედვით 1751 წელს ისინი მეფე თეიმურაზ მეორეს სარდალ რევაზ ორბელიანისათვის უჩუქებია. XVIII საუკუნის ბოლოს ორბელიანებს ეკუთვნოდათ ტერიტორია ყაბახსა (ყოფილი ალექსანდრეს, დღევანდელი 9 აპრილის სახელობის ბაღი) და მტკვარს შუა.
თბილისში ძველთაგანვე ორბელიანების საკუთრებას შეადგენდა აგრეთვე მტკვარზე ქალაქის ფარგლებში არსებულ კუნძულებს შორის სიდიდით გამორჩეული ე. წ. ორბელიანის კუნძული. ბაღებით დაფარული ეს კუნძული, რომელსაც ვახუშტი იხსენიებს სახელწოდებით „ახალი ბაღი მეიდნისა“, დღევანდელი სანაპირო ტრასის ადგილზე მშრალი ხიდის (ყოფილი მიხეილის მცირე ხიდი, აგებული ჯოვანი სკუდიერის მიერ 1849-1851 წ.წ.) ქვეშ მტკვრის ორ განშტოებას შორის იყო მოქცეული. მეფე ერეკლე მეორის სიძემ, სარდალმა და სახლთუხუცესმა დავით ორბელიანმა (1716-1796) მტკვრის ტოტი გააღრმავა. შემდგომში მისმა მემკვიდრეებმა კუნძული ოჯახის მეგობარს გენერალ ვალერიან მადათოვს მიჰყიდეს. ამ დროიდან თბილისელები ყოფილ ორბელიანის კუნძულს მადათოვისას უწოდებდნენ. ახალი პატრონების ხელში იქაურობა თანდათან გაპარტახებულა, ბაღებიც აჩეხილა და მათი ადგილი წვრილ საწარმოებს დაუკავებია. 1933 წელს მტკვრის მარჯვენა ნაპირის საყრდენი კედლის ამოყვანისას მტკვრის ტოტი ამოაშრეს, კუნძული გაქრა და ქალაქის სახმელეთო ნაწილს შეუერთდა. დღეს ყოფილ კუნძულზე სანაპირო ქუჩასა და მტკვარს შორის ბაღებია გაშენებული.
კუნძული ხიდით უკავშირდებოდა მაშინდელ ალექსანდრეს ბაღსა და გალავანშემორტყმულ ორბელიანთა სამოსახლოს - ორბელიანთუბანს ანუ „ორბელიანთ აულს“, როგორც მას უწოდებდნენ. ორბელიანთუბანი მეცხრამეტე საუკუნის ძველთბილისურ დასახლებებს შორის ერთ-ერთი გამორჩეულია. ისტორიულ ტოპონიმად ის ამ საუკუნის დასაწყისიდან იხსენიება. იქ, მტკვრის ტოტის გადაღმა იდგა ორბელიანების სასახლე და ყაფლანიანთ საგვარეულო ეკლესია. ეკლესიაში, რომელსაც შიდა მხატვრობა არ ჰქონია, დიდხანს მსახურობდა ორბელიანებთან კეთილგანწყობილი მღვდელი ბესარიონ ზედგინიძე. დღეისათვის ამ ადგილას შემორჩენილია გასული საუკუნის საცხოვრებელი სახლები.
ორბელიანთუბანი გარეთუბანში მდებარეობდა და მის ერთ-ერთ მიკროუბანს შეადგენდა.
„არც დღეს გავალ გარეთუბანს“ - ათქმევინებს სალომე[1] ორბელიანს გამიჯნურებულ ბეჟანა მკერვალს გრიგოლ ორბელიანი „მუხამბაზში“ („არავისთვის მე დღეს არა მცალიან“). გარეთუბნის ასახსნელად პოეტს ლექსისთვის შენიშვნის სახით მიუწერია: „სადაცა ცხოვრობდნენ ორბელიანნი“- ო.
 |
| გრიგოლ ორბელიანი |
ალექსანდრე ჯამბაკურ–ორბელიანის გადმოცემით ნახსენები ზღუდე ანუ ქვითკირის გალავანი, ერმოლოვის ბრძანებით დაუნგრევიათ: „შემუსრა მთავარმართებელმა ღენერალ ერმოლოვმა 1824 თუ 1823 წელსა... ბოლო დროს დაქცევის მიზეზისა ხმა გამოვიდა: ასეთი მშვიდობა მოახდინა ღენერალ ერმოლოვმა, რომ საჭიროდ აღარა რაცხდა საქართველოში ციხეებსაო“ („ძველი მოზღუდვილობა ქ. ტფილისისა“, საქართველოს მუზეუმის ხელნაწერთა განყოფილება, ალ. ალექსანდრე ჯამბაკურ–ორბელიანის არქივი).
ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ ქალაქის ტერიტორია სამ ნაწილად დაიყო. მე–19 საუკუნის დასაწყისის თბილისის აღწერის მიხედვით, რომელიც ისტორიკოს გიორგი ბოჭორიძის პირად ფონდში აღმოჩნდა, ამ სამიდან ერთ-ერთი „არის წოდებული გარეთუბნად. აქ იყო და არსცა დღეს ჰოსიანთ მონასტერი, სახელდებული ვანქად (დღევანდელი გრ. ორბელიანის მოედნის სიახლოვეს მდგარი XIV-XVI სს სომხურ-გრიგორიანული საკათედრო ტაძარი ფაშა-ვანქი), სასახლენი თავადთა, დუქნები, ახლად აშენებული ქარვასლა ზუბალოვისა. ესე გარემოზღუდვილ არს მთითა კლდიანითა და მდინარის მტკვრისა“ (საქართველოს ეროვნული არქივი).
ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ ქალაქის ტერიტორია სამ ნაწილად დაიყო. მე–19 საუკუნის დასაწყისის თბილისის აღწერის მიხედვით, რომელიც ისტორიკოს გიორგი ბოჭორიძის პირად ფონდში აღმოჩნდა, ამ სამიდან ერთ-ერთი „არის წოდებული გარეთუბნად. აქ იყო და არსცა დღეს ჰოსიანთ მონასტერი, სახელდებული ვანქად (დღევანდელი გრ. ორბელიანის მოედნის სიახლოვეს მდგარი XIV-XVI სს სომხურ-გრიგორიანული საკათედრო ტაძარი ფაშა-ვანქი), სასახლენი თავადთა, დუქნები, ახლად აშენებული ქარვასლა ზუბალოვისა. ესე გარემოზღუდვილ არს მთითა კლდიანითა და მდინარის მტკვრისა“ (საქართველოს ეროვნული არქივი).
 |
| ილია ორბელიანი |
გარეუბანში აგებდნენ ევროპული ტიპის შენობებს. უბნის ცენტრი ქმნიდა მოედანს (ახლანდელი თავისუფლების მოედანი). 1859 წელს ადრინდელი ყაბახის ადგილას გაშენდა ბაღი. ამ დროისათვის გარეუბანი ახლანდელი ძმები კაკაბაძეების ქუჩამდე აღწევდა. XIX საუკუნის 60-იანი წლებიდან ქალაქის ოფიციალურ ტოპონიმიკაში გარეუბანი აღარ იხსენიება. მისი ტერიტორია დღეს თავისუფლების მოედნის, ბარათაშვილის ქუჩის, რუსთაველის პროსპექტის, ჭანტურიას ქუჩასა და მტკვარს შორის მიდამოებშია მოქცეული.
გარეუბანი იყოფოდა შედარებით მცირეუბნებად: მუხრანბატონიანთ უბანი, ვანქის უბანი[2], ორბელიანთუბანი და შუა კარის უბანი. ორბელიანთუბანი გაშლილი იყო ვანქის უბნის გვერდზე, მტკვრის აღმა, დღევანდელი ვ. ორბელიანის ქუჩის მიდამოებში. ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან იგი მტკვარს ესაზღვრებოდა, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან მცირე ხევით გამოყოფილი იყო ვანქის მონასტრის გალავნისაგან, დასავლეთით „გარეთუბნის მეიდნამდე“ ანუ ყაბახამდე აღწევდა.
ელისაბედ ელიზბარის ასული ერისთავი თავის მემუარებში იხსენებს: „ორბელიანთ საგვარეულო ცხოვრობდა მტკვრის პირას[.] ალექსანდროვსკის ბაღის პირდაპირ ჩადიოდა ვიწრო ქუჩა, რომელსაც უწოდებდნენ ორბელიანთ აულს. იქ ცხოვრობდნენ: პაპა ჩემი ყაფლან[3] [,] ბიძაჩემი გრიგოლ[4] [,] დეიდა ჩემი სოფიო[5] [,] რძალი მანანასი[6] [,] მამიდა ჩემი ელენე[7] [,] ლუარსაბ ორბელიანის[8] ასული [,] რძალი გიორგი კნიაზისა[9], ტასო ოგლობჟიოსი[10] და სხვანი“ (ელისაბედ ერისთავი. ჩემი მოგონება ბებია ჩემის ძმის ყაფლან ორბელიანზე. საქართველოს გ. ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის 13338 ხ).
 |
| სალომე ორბელიანი |
საქართველოს გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმის თანამშრომლის გიორგი მოზდოკელის არქივში დაცულია სამეცნიერო საზოგადოებისათვის მეტად საინტერესო წერილი „სად ცხოვრობდნენ ორბელიანები თბილისში“ (მცირედი შემოკლებით გამოქვეყნდა გაზეთ „თბილისში“ 1993 წლის 2 ივნისს), რომელშიც ავტორი მოგვითხრობს თბილისში მოსახლე ორბელიანთა გვარის თვალსაჩინო წარმომადგენლების და მათი საცხოვრებელი სახლების შემდგომი ბედის შესახებ. ელისაბედ ერისთავის მიერ დასახელებული პირების გარდა ორბელიანთ აულში ცხოვრობდნენ ესტატე ორბელიანის ვაჟები ნიკოლოზი და ალექსანდრე. ნიკოლოზს ცოლად ჰყავდა ილია ჭავჭავაძის უმცროსი და ელისაბედი, რომელიც დაქვრივების შემდეგ მისთხოვდა ამავე ქუჩაზემოსახლე სამარაგდონ ორბელიანის სიძეს, გროგოლ ორბელიანის ბიძაშვილის ბარბარე ორბელიანის ქვრივს ალექსანდრე საგინაშვილს.
აქვე ერთსართულიან სახლში ცხოვრობდა „ვანკა პაჟარნად“ ცნობილი ივანე კონსტანტინეს ძე ორბელიანი, მისი ძმები სოსიკო და გიგო, პოეტი ქალის ნინო ორბელიანის მეუღლე.
„მაიკო ორბელიანი, ქაიხოსროს ქალი, რომელთანაც პოეტ ნიკოლოზ ბარათაშვილს მიწერ-მოწერა ჰქონდა და რომელიც ადრე გარდაიცვალა, იდგა იმავე ორბელიანების ქუჩაზე. მხოლოდ უფრო მოშორებით, ეხლანდელი ბაზრის პირდაპირ, სომხის ღვდლის სახლში“ - გადმოგვცემს გიორგი მოზდოკელი.
ორბელიანთუბნის თვალი და მშვენება იყო გრიგოლ ორბელიანი –„ყაბახის გმირი, მსგავსება ლომის, ორბელიანი, რომელიც აქებდა ღვინოს და სალომეს”. პოეტი მამისეულ ორსართულიან სახლში ეკლესიის პირდაპირ ცხოვრობდა. აქ გაიზარდნენ მისი ძმებიც ზაქარია და ილია ორბელიანები და და ეფემია ბარათაშვილისა, დედა ნიკოლოზ ბარათაშვილისა. ფიქრები Gგრიგოლ ორბელიანისა, ვისაც ხშირად უწევდა თბილისის დატოვება და წლობით სხვაგან ყოფნა, მუდამ თავის ქალაქს და უბანს დასტრიალებდა. „კაცს ყოველგან შეუძლია იყოს, თუნდ იაპონიაში, თუნდ შვეიცარიაში, თუნდ ინგლისში, მაგრამ ცხოვრებით კი მარტო თბილისში უნდა იცხოვროს“ – ამბობდა პოეტი და ასრულებდა კიდეც ამას“ (ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ.155).
მისი ბიოგრაფი იონა მეუნარგია, რომელიც სიცოცხლის ბოლო წლებში ხშირად სტუმრობდა პოეტს, გადმოგვცემს:
„თუ თბილისში გიცხოვრიათ, რასაკვირველია, გეცოდინებათ, სად და რა ალაგას არის გრიგოლ ორბელიანის სახლი:
 |
| მაიკო ორბელიანი |
ძველთაგანვე ამ სახლის არემარე შეადგენდა ორბელიანთა გვარის სამყოფ ადგილს და იწოდებოდა ორბელიანთა უბნად, აულად. ამ აულში ცხოვრობდა სარდლიანთ ოჯახი[11], ასლანის[12] ოჯახი, გიორგის[13] ოჯახი, ზურაბ – პოეტის მამა დ სხვა. ზურაბის დიდი, ორსართულიანი, ფართო მოაჯირით შემოვლებული სახლიისევ ისე დარჩა პოეტის ცხოვრებაში, როგორც იმის მამის დროს იყო. ადამის დროული არქიტექტურა, ფართო, ყოველ მცენარეს და ყვავილებს მოკლებული ეზო, შეულესავი უშნო გალავნით და ალაყაფის კარებით, გალავნის ერთ ყურეში წვიმისა და მზისაგან გახუნებული ფიცრის საჯინიბო, სახლის გვერდით სასახლის ეკლესია, - აი რა შეადგენდა სასახლის გარემოს. Pპოეტს არ უნდოდა სიძველეში მოსულ სახლის განახლება.
»Для меня дорог по воспоминаниям этот старый, невзрачный дом в котором жилии умерли мои родители, мои братья и, признаюсь, для меня было-бы невыносимо его обнавление» - სწერდა პოეტი გრიგოლ ბატონიშვილს“ (ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ.133-134).
გრიგოლის გარდაცვალების შემდეგ ეს სახლი მის ერთადერთ მემკვიდრეს, მისი ძმის, ილია ორბელიანის ვაჟს გიორგი ორბელიანს დარჩა.
ორბელიანთ უბანი მჩქეფარე ცხოვრებით ცხოვრობდა. ის იყო თბილისური არისტოკრატიის შეკრების, თავშექცევისა და დროსტარების ადგილი. „ვინ არ იზრდებოდნენ ჩვენს ოჯახში, ჩვენს ქუჩაში? ანდრონიკაანნი, ჩოლოყაანნი, მაჩაბლიანნი, თარხნიანნი, მუხრანიანნი! ესენი ყოველივე მე თვით მინახავს; მახსოვს, რაოდენნი შენატროდენ ჩვენს ქუჩასა“ (გრიგოლ ორბელიანის 1878 წლის 24 აგვისტოს წერილი ძალუა სოფიოსადმი. ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ.113).
გრიგოლ ორბელიანის წერილების მიხედვით, მეცხრამეტე საუკუნის საქართველოს ერთგვარი მატიანე რომაა და ეპოქის სუნთქვა და სურნელი ახლავს, შეიძლება გაცოცხლდეს ის სურათები, აქ, ამ უბანში რომ იხილავდა კაცი იმ დროს. ერთი მათგანი ორბელიანთა ლამაზმანი ქალების კრებაც იყო, პოეტის თქმით, აკადემია, ჭორაობითა და მითქმა-მოთქმით გამორჩეული.
„საღამსაღამოდ აკადემია ჩვეულებრივ გროვდება, ხან საყდრის კარებთან, სადაც დედუფლობს ელისაბედ, რომლის მარჯვნივ ჰზის სოფიო, მარცხნივ მაიკო და პირდაპირ ნინო [14] და მღვდელი, და ხან ესევე ყრილობა ჰსხედს სოფიოს კარებთან და ამის გამო მაშინ პირველობს სოფიო. ლაპარაკის საგანი არის ეს ქვეყანა და მისი დაუსრულებელი სხვა–დასხვაობა ამბებისა, ხანდახან, ვითომ გაკვრა–გადაკვრით შეძრწუნებით მოიხსენიებენ ოხვრითა აწინდელის ქალების ყოფა–ქცევასა, და სხვათა ზოგიერთთა სახელდობრივ, რომელნიცა შარშანდელს კაბასავით დიაღ ადვილად და გულუტკივრად თავს ანებებენ ქმარსა და დასდევენ ხან მამიდას,ხან ბებიდას და ამგვარს უმანკოს საუბარ–შექცევაში ატარებენ დროს“. (ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ.150).
 |
| მანანა ორბელიანი |
სამშობლოს მოშორებული პოეტი, რომელიც გამორჩეულად ანებივრებდა ნაცნობ-მეგობრებს თავისი ურიცხვი, მხატვრული პროზის სადარი წერილებით, მოუთმენლად მოელოდა მათ შეხმიანებასაც და დიდად განიცდიდა მოკითხვის დაგვიანებას. ერთ-ერთ წერილში ის თავის უმცროს ძმას ილიას საყვედურობს წერილის მიუწერლობის გამო და ამის მიზეზად თავის უბანს, ქუჩას მიიჩნევს:
„ახლა მინდა დაგიწყო ლანძღვა, შე წვერ ძაღლო, რატომ ერთხელ არ მომწერე აქამდის? იტყვი, ავათ ვიყავ! ეგ სულ არაფერი. მე ოთხი წელიწადი რუსეთში სულ ავათ ვიყავ, წიგნი კი არ დამიკლია; მაგრამ მიზეზი მე ვიცი რაც არის: ჩვენი ქუჩა, რომელიც სამგზის ასგზის დასწყევლოს ღმერთმა! ვერც ჭირმა დააქცია; ვერც ხოლერამ ამოწყვიტა; მიწის ძვრამ ეგ გაუშო და ლისსაბონი ჩაყლაპა. – ეგ არის მიზეზი შენის ზანტობისა, შენის სულითა და ხორცით მოშვებისა, და ბოლოს შენის კუტრობისაცა. მაგ ქუჩის გარეთ სადაც ყოფილხარ, ყველგან ფულიცა გქონია,ჭკუაცა და გამოჩენაცა. მე ვიცი, შენ მაგ ქუჩიდამ ვეღარსად გახვალ, მანამ ძალად არ გაგაგდებენ. აბა თუ მაგ ქუჩამ ჭკუა არ გამოგილია – ავადმყოფობას ნუ აბრალებ –რატომ ჩემის წიგნების პასუხსა არა მწერ?“ (გრიგოლ ორბელიანის წერილი ილია ორბელიანისადმი. 1843წ. გრ. ორბელიანი. წერილები. ტ. 1. 1832–1850. აკაკი გაწერელიას რედაქციით და შენიშვნებით. „სახელმწიფო გამომცემლობა“ თბილისი. 1936 წ. გვ.79).
ორბელიანთ ეკლესიის მეორე მხარეს ცხოვრობდა უბნის სული და გული ყაფლან ასლანის ძე ორბელიანი.
„ყაფლან ორბელიანი იყო დედიჩემის ბიძა. იგი ცხოვრობდა ორბელიანთა აულში, პატარა სახლი ჰქონდა გრიგოლ ორბელიანის სახლის პირდაპირ. მტკვარს გადაჰყურებდა“- იგონებს მისი დის ეკატერინეს შვილიშვილი, ელიზბარ ერისთავის ასული ნინო ქობულაშვილისა. (გ. აბზიანიძე. „ყაფლან ორბელიანი – ნიკოლოზ ბარათაშვილის პოეზიის პერსონაჟი“. „ლიტერატურის მატიანე“. #1-2 1940 წ. გვ. 466-473).
ყაფლანი ყოფილა დარდიმანდი, მხიარული, სიტყვამოსწრებული, მოქეიფე, ქალების მოტრფიალე კაცი. მას კარგი ხმა და ლექსების დამღერების უნარი ჰქონია. ხშირად ასრულებდა სიმღერებს ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსებზე. ყაფლან და გრიგოლ ორბელიანებს ერთმანეთის განსაკუთრებული სიყვარული ჰქონდათ. შეხუმრებული პოეტი რა ეპითეტით არ ამკობდა საყვარელ ბიძაშვილს, თავის „საკუთარ ყაფლანს“, „თვალიჩინს“, „ოხვრის კვიპაროზს“ ეძახდა. „როცა ყაფლანი დილით ადგებოდა და მის წინ აივანზე მოსიარულე გრიგოლ ორბელიანს დაინახავდა, გადასძახებდა: „ა, კურკა, კურკა! გრიგოლიც საპასუხოდ გაეხუმრებოდა ხოლმე“ (ნინო ქობულაშვილისა).
საქართველოს გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის სახელმწიფო მუზეუმში დაცულია ნინო ქობულაშვილის დის, ელიზბარ ერისთავის ასულის ელისაბედის ხელნაწერი ჩემი მოგონება ბებია ჩემის ძმის ყაფლან ორბელიანზე, 13481ბ–ხ. მემუარისტი, რომელიც ხშირად სტუმრობდა მას თბილისში სწავლისას, იხსენებს ყაფლან ორბელიანს და მის ოჯახს, იქ მოსმენილ საუბრებს, დიალოგს მეზობლად მცხოვრებ გრიგოლ ორბელიანსა და ქეთევან ორბელიანს[15] შორის. მოგონება წარმოადგენს ორბელიანთუბნისთვის ნიშანდობლივ სურათს და ვფიქრობთ, საინტერესო იქნება მისი გაცნობა ქართველი მკითხველისათვის (ხელნაწერი ქვეყნდება პირველად, ავტორის სტილი დაცულია, დამატებულია მხოლოდ პუნქტუაციის ნიშნები).
 |
| ყაფლან ორბელიანი მეუღლესთან ერთად |
„პაპა ჩემი ჩვენ ყველას ძალიან გვიყვარდა[.] მეტათ მოსწრებული დამხიარული ადამიანი ბძანდებოდა დაჩვენ მუდამ გვეხუმრებოდა[,] როდესაც გემნაზიიდამ[,] სადაც ვსწავლობდით, კვირაობით მოვდიოდით ხან პაპა ყაფლანთან[,] ხან დეიდა ჩემ სოფიოსთან[,] მანანას რძალთან, ხან მამიდა ჩემ ელინე ლუარსაბის ასულთან ერისთავთან, რომლებიც ყველანი ორბელიანთ აულში იდგნენ ახლო ერთი ერთმანეთთან. აგრეთვე ბიძია გრიგოლ ორბელიანთან. პაპა ჩემი ძალიან მშვენიერი მომღერალი იყო, ასე რომ მის ხმას სათარას[16] ხმას ადარებდნენ. დედა მეტყოდა ხოლმე, სათარას გარდაო ბიძა ჩემი ყაფლანის სიმღერაზე მეტათ არავისი არ მომწონსო, დაიძახებდა[,] მომიტანეთ ჩემი ჯურა[17], და მოართმევდნენ პატარა თარსა” და დაიწყებდა ტკბილის ხმით: „ერთხელ მეც ვიყავ ყმაწვილი[,] მე მიყვარდა[,] მე ვტკბებოდი; უფროსი ერთ ბიძაჩემის ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსებს მღეროდა. პაპა და მისი მეუღლე [(]ბარათაანთ ქალი იყო მეორე ცოლი ყაფლანისა[18]). წარმოადგენდნენ სურათს „კაცია ადამიანისას“. სულ ჭამაზე იყ[ო] ლაპარაკი[,] მეტადრე სადილობისას: მართლაც ქართული ნამდვილი სადილები იყო: ორაგულის სუპი[,] დურაჯები ან ხოხბებ[ი] შემწვარი[,] ბახატაკები[19] [,] ჩახოხბილი და ფლავი სხვა და სხვანაირათ. მაგრამ ძალუა ელისაბედ მაინც შენიშვნას გაუკედებდა ხოლმე თავის ერთგულ როსტომას. დაიძახებდა[,] სად არის ჩემი ყრუანჩელა როსტომა[?!] გენაცვალეთ[,] ფლავისთვის დამი[20] არ აუღია. ორბელიანთ სახლთან პატარა ეკლესია იყო[.] შაფათ კვირა ორბელიანთ რძლები ქათიბ მორთულები დეესწრებოდნენ წირვას, და ჩვენც უსათუოთ წავყვებოდით. მახსოვს შემდეგი: წინა დღეს ლოტო ჰქონდათ ძალუა ელისაბედს. და არ ვიცი[,] რაზე იყო გაჯავრებული[,] მაღლის ხმით ლაპარაკობდა გაცხარებული. ღვდელმა ტრაპეზიდამ დაუძახა: „ელისაბედ[,] რა არი მაქთენი ლაპარაკი[?“], პასუხათ მიიღო[:] [„]გეთაყვანე[,] მამა[,] ჩვენც ხმა ამოგვაღებინე“[.] ახლა კეკე[21] [,] ძალუას და მოყვებოდა მაღლა ტუტუნს, ახლა იმასაც დაუძახებდა[:] [„კეკე[,] გეყოფა ამდენი ჭორაობა[“].
ნამდვილი კამედია იყო[.] ჩვენ ბავშვები იქ რას გავბედავდით[,] მაგრამ სახლში რომ მოვიდოდით[,] იმათ ვარდგენდით და ვიხოცებოდით სიცილით. აგრეთვე ბიძია გრიგოლის სახლი და აივანი იქავე საყდართან იყო[.] ასე რომ მთლათ წირვის მოსმენა შეიძლებოდა და ასე რომ ძალუა ქეთევან შეუძლოთ ბრძანდებოდა და არ შეეძლო საყდარში წასვლა და ტახტზე იჯდა და იქიდამ ისმენდა[.] ბიძია გრიგოლ კი აივანზე დაბძანდებოდა და აჯავრებდა თავის რძალს „ქეთევან[,] თქვენ დღეს ლოტრანგი[22] ბძანდებით[“]. ძალუა ქეთევან სურუოზნათ შეწუხდებოდა და წაიშენდა მუხლებში[.] „რას მიბძანებთ[,] ჩემო მაზლო“[!] ბიძია გრიგოლ გადიხარხარებდა, და ეს სცენა ყოველთვის იმეორებდა[,] როცა კი ძალუა აივანიდან წირვას ისმენდა. პაპა ყაფლან ყოველკვირა თავის მხლებელი კირუშკათი გაემგზავრებოდა იარმუკაზე: აბა[23] წამოსხმული[,] აბრეშუმი[ს] ქალაღაია[24] ყელზე[,] კალმუხის[25] ქუდი ჩაკეცილი[,] ყელმოღერებული. პაპამ მშვენივრათ იცოდა სპარსული და თათრული[.] რო შეხვდებოდა სპარსეთიდამ მომდინარე ქარავანი აქლემების და ზე მჯდომ სპარსელს დაელაპარაკეპდა სპარსულათ[,] ისიც სალამს მისცემდა და ჰკითხამდა: რა მოაქვთ რანიდამ[?] რო გაიგებდა[,] რომ ბამბის გარდა ტკბილეულობა: ქიშმიშლაბლაბო[26][,] რაგათლუხუმი[27][,] შაქრისყინული[28] [,] აღაჯანაბადი[29] და სხვა[,] ძალიან გაეხარდებოდა[.] პაპას ძალიან უყვარდა ტკბილეულობა. მე მომიბრუნდა ერთხელ[,] როდესაც მე თან წამიყვანა[,] მითხრა: შვილო[,] მამაშენი არ წაწყნდება[,] ერთი თვეა მოდის იდანიდან[,?] ამ თავის აქლემზე ქანაობს, ბლუმ! ბლუმ! ბლუმ! ბლუმ! ისე მშვენვივრათ წარმოადგინა ცოცხლათ[,] რომ ბევრი ვიცინეთ.
ე. ელიზბარის ასული ერისთავი“.
ჟამთასვლა თბილისს აღმოსავლურ ელფერს ნელ-ნელა უკარგავდა, ევროპული ცხოვრების წესი მკვიდრდებოდა. შეჭირვებული თავადაზნაურობა ფეოდალურ-პატრიარქალურ ყოფას ეთხოვებოდა, მათ მამულებსა და სახლებს სხვა ხალხი, უმთავრესად ჩინოვნიკები და ვაჭრები ყიდულობდნენ. ილია ჭავჭავაძე ერთ-ერთ შინაურ მიმოხილვაში წერდა:
„მთელი ტფილისი ამ საუკუნის დასაწყისში სულ ქართველობას ეკუთვნოდა. ოცდაათმა წელიწადმაც არ გაიარა და მთელი ქალაქი სხვის ხელში გადავიდა! იცით ვისი იყო სეიდაბათიდამ დაწყებული ვერამდის მთელი ქალაქი 1805 წლამდე? სუმბათაანთი, მელიქიანთი, მუხრანიანთი, ციციაანთი, ამილახვრიანთი, ორბელიანთი; და იცით ვისი შეიქმნა 1840–მდე, სულ 35 წელიწადში?“ (ი. ჭავჭავაძე. „შინაური მიმოხილვა“ 1883 წელი, იანვარი. ი. ჭავჭავაძე. რჩეული ნაწარმოებები ხუთ ტომად. თბილისი. „საბჭოთა საქართველო“. 1987 წ. გვ. 355).
ქალაქის იერსახეს ცვლილება განსაკუთრებით მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში დაეტყო. ორბელიანთუბნის ძირძველი მკვიდრნიც ჰყიდდნენ სახლებს. დიდად წუხდა და განიცდიდა ამას გრიგოლ ორბელიანი, თავისი წოდებისა და გვარის, ქალაქისა და უბნის დიდი პატივისმცემელი და მოყვარული:
„ჩვენს ქუჩაზე კიდევ ჩამოეთესლა ერთი ჩინოვნიკიო“ _ გულისტკივილით შესჩიოდა იგი ყაფლან ორბელიანს.
„ახლა, ღმერთო ჩემო, მე ისევ ვარ და სახსენებელი ჩვენის ოჯახისა განჰქრა, ვითარცა სიზმარი! ჩვენს ქუჩაში, ჩემი ბიძაშვილების ნაცვლად ჩამოეთესლნენ პოღოზოვები, აბოვიანცები! ფიტარეთი, ჩვენის მამა–პაპების სასაფლავო, უფალს თაიროვს გაუხდია ცხვრების ფარეხად!! ჩემის სიბერის უკანასკნელთა დღეთა მიმწარებს ესე განუშორებელი ფიქრი ჩვენის ოჯახისათვის“ (გრიგოლ ორბელიანის 1878 წლის 24 აგვისტოს წერილი ძალუა სოფიოსადმი. ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ. 113).
„სოსიკოს სახლში ჰსდგას პოღოზოვი, სამარაღდონის სახლში – საგინოვი, ალექსანდრეს ადგილს – აბოვიანცი, – ძაღლი და მამაძაღლი“ (გრიგოლ ორბელიანის 1882 წლის 29 იანვრის წერილი ვანო ორბელიანისადმი. ი. მეუნარგია. „ცხოვრება და ღვაწლი გრიგოლ ორბელიანისა“. ქართული მწერლობა. ტომი 22. „ნაკადული“. გვ. 112).
დრო აფერმკრთალებდა ორბელიანთუბნის ჩვეულ სურათებს, მისი პერსონაჟები თანდათან ქრებოდნენ. უბნის კოლორიტული მობინადრენი ყაფლან და გრიგოლ ორბელიანებიც წარიტაცა წუთისოფელმა. მათი დაკარგვა ნაღვლიანად გამოხატა ლექსში ცნობილმა არქაისტმა პოეტმა რევაზ ერისთავმა, ყაფლან ორბელიანის დისშვილმა:
„ვინღა გვყავს ჩვენ ყაფლანი? წავიდა ქართველობა,
მისწყდა იმის ტკბილი ხმა, ჩონგურით ხელოვნება,
ქართულ ჩაცმა-დახურვა, ფაქიზათ მორთულობა,
საქართველოს არშიყმაც შესწყვიტა ლექსთ თქმულება,
აღარა გვყავს გრიგოლი, არ არის ბედ კრულობა“.
ორბელიანთა ნათესავთ მსგავსად თბილისის ძველ სამოსახლოებსა და ყოფას დიდი გულისტკივილით ეთხოვებოდნენ სხვა პოეტებიც:
„ის დრო წავიდა! ტფილისი ძველი
მიინგრ–მოინგრა, სცივათ კახურებს,
და ნარიყალა ცრემლებით სველი,
მატარებლების კივილს გაჰყურებს.”
გალაკტიონი
[1] სალომე - სალომე იოანეს ასული ორბელიანი (1795-1847), პოეტ ალექსანდრე ჭავჭავაძის მეუღლე.
[2] ვანქის უბანი - უბანი მტკვრის მარჯვენა მხარეს, ბარათაშვილის სახელობის ხიდის მახლობლად, ამჟამად გიორგი ათონელის ქუჩა.
[3] ყაფლან - ყაფლან ასლანის ძე ორბელიანი (1813-1878), ცნობილი მემამულე, გრიგოლ, ორბელიანის ბიძაშვილი და მეგობარი. პოდპორუჩიკი.Yყაფლან ორბელიანის შესახებ იხ.გიორგი აბზიანიძის წერილი “ყაფლან ორბელიანი – ნიკოლოზ ბარათაშვილის პოეზიის პერსონაჟი” “ლიტერატურის მატიანე”. #1-2 1940წ. გვ. 466-473.
[4] გრიგოლ - გრიგოლ ზურაბის (დიმიტრის) ძე ორბელიანი (1804-1883), გენერალ-ადიუტანტი, პოეტი.
[5] სოფიო - სოფიო შალვას ასული ერისთავი (1832-1887), რევაზ ერისთავისა და ყაფლან ორბელიანის დის ეკატერინე ორბელიანის ასული, ელისაბედ ერისთავის დეიდა. გათხოვილი იყო ივანე დავითის ძე ორბელიანზე (1824-1893), მანანა ორბელიანის შვილზე.
[6] მანანა - დავით იოანეს ძე ორბელიანის მეუღლე, თავად მირმანოზ ერისთავის ასული (1807-1870), სილამაზით განთქმული ქალი, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე, ჰქონდა ლიტერატურული სალონი.
[7] ელენე - ელენე ლუარსაბის ასული ორბელიანი, მეტსახელად „ცაკალო“ (1815-1888), თავად ზაქარია გიორგის ძე ერისთავის ქვრივი. ცხოვრობდა ორბელიანების უბანში, ატლანტებიან სახლში, სასტუმრო „გრანდ ოტელის“ გვერდით, ამჟამინდელი გ. ათონელის 31 ნომერში. ელენე ორბელიანის შესახებ იხ. მ. ფოფხაძე. „ელენე ორბელიანი-ერისთავისა“. გელათის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალი. 2007 წ. ## 10-11. გვ. 37-47 29-36.
[8] ლუარსაბ ორბელიანი - ლუარსაბ (იოელ) იოანეს ძე (1793-1835), მაიორი, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე. ალექსანდრე ჭავჭავაძის ცოლისძმა. ცოლად ჰყავდა ანა, თავად თამაზ (თომა) ორბელიანის ასული.
[9] გიორგი კნიაზი - გიორგი იესეს ძე ერისთავი (1760-1863), ცნობილი გენერალი, „სენატორად“ წოდებული, რუსეთის ომების აქტიური მონაწილე, გამოირჩეოდა ორატორული ნიჭით. თავრიზის აღების შემდეგ მისცეს სენატორობა საქართველოში ცხოვრების უფლებით, ცოლად ჰყავდა გიორგი XII-ის ასული გაიანე.
[10] ტასო ოგლობჟიოსი – ანასტასია კონსტანტინეს ასული ორბელიანი (1831-1884), ჩერნიგორელი გენერალ-ლეიტენანტის ივანე დიმიტრის ძე ოგლობჟიოს მეუღლე.
[11] სარდლიანთ ოჯახი - სარდლისა და ქართლის სახლთუხუცესის (1800), გენერალ-მაიორის და სამხედრო მინისტრის (1808) იოანე დავითის ძე (1765-1808) ორბელიანის ოჯახი.
[12] ასლანი - ასლან ნიკოლოზის ძე ორბელიანი (1767-1835), მეფე გიორგი XII-ის ეშიკაღასბაში, შემდგომში პოდპოლკოვნიკი.
[13] გიორგი - გიორგი ნიკოლოზის ძე ორბელიანი (?-1819), მილახვარი, მეფე გიორგი XII-ის ნაზირი, სახლთუხუცესი 1801 წლიდან, შემდგომში კაპიტანი.
[14] ნინო - ვფიქრობთ, იგულისხმება ნინო ყაფლანის ასული ორბელიანი (1839-?), თავად დიმიტრი პაატას ძე წულუკიძის მეუღლე.
[15] ქეთევან - ქეთევან ორბელიანი, გრიგოლ ორბელიანის ძმის, ზაქარია ორბელიანის ქვრივი, ანჩისხატის დეკანოზის დიმიტრი ალექსი-მესხიშვილის ქალი (1812-1895).
[16] სათარა - სახალხო მომღერალი მე-19 საუკუნის 50-იანი წლებისა. მის შესახებ ლექსი აქვს დაწერილი პოეტ პოლონსკის. ქებით იხსენიებს წერილებში ნ. ბარათაშვილი.
[17] ჯურა - სავარაუდოდ ჯორა, საკრავის ალყის ხიდი. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. Gგამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ. სიმებიან საკრავზე სიმების გადასაჭიმი ქვესადგამი ფირფიტა. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. Eერთტომეული.. თბილისი. 1986წ.
[18] ელისაბედ ბარათაშვილი - ყაფლან ორბელიანის მეორე მეუღლე, თავად ივანე ბარათაშვილის ასული (1823-1892).
[19] ბახატაკი, ბახტაკი - მსხვილი ცოცხალი თევზი. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[20] დამი - ფლავის ორთქლი, სარქველზე რომ ცვრებად გროვდება, ოხშივარი. ფლავს რომ ჰხარშავენ, ფლავის ქვაბს ჰხურავენ სინს. სინზე კი ზემოდან წყალში დასველებულ ტილოს დაადებენ ხოლმე (თათრები ხანდისხან ცეცხლსაც ჰყრიან სინზე), ორთქლი ცვრებად იკრიბება სინზე და როცა მოხდიან სინს და სინზე დამცვრალ წყალს გადაჰყრიან, ამბობენ: ფლავს დამი მოვხადეო. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[21] კეკე – უნდა იგულისხმებოდეს ეკატერინე ივანე ბარათაშვილის ასული (1835-1893), ყაფლან ორბელიანის ცოლისდა.
[22] ლოტრანგი - ურჯულო. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[23] აბა - თათრული წამოსასხამი ფეხებამდე. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[24] ქალაღაია - მანდილი. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[25] კალმუხი, კალმუხის ქუდი - ცხვრის ტყავის ქუდი ერთგვარი. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. ერთტომეული. ნაკვეთი პირველი. თბილისი. 1990 წ.
[26] ქიშმიშლაბლაბო, ლაბლაბო - დახალული სისირი, ლალაბოს უფრო ქიშმიშთან ერთად შეექცევიან. ი.გრიშაშვილი. „ქალაქური ლექსიკონი“. გამომცემლობა „სამშობლო“. თბილისი. 1997 წ.
[27] რაგათლუხუმი, რახათლუხუმი - ერთგვარი აღმოსავლური ტკბილეული. მზადდება შაქრით, ხილეულის წვნით, კაკლით და სახამებლით.
[28] შაქრისყინული, შაქარყინული - შაქრითა და ხილეულის წვნით დამზადებული გამჭვირვალე, კრისტალური ტკბილეული.
[29] აღჯანაბადი - გარგარის ჯიში; ნაყოფისაგან უმთავრესად ჩირს ამზადებენ. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. ერთტომეული. ნაკვეთი პირველი. თბილისი. 1990 წ.
No comments:
Post a Comment