1832 წლის შეთქმულება და სხვა კვლევები

მაია ცერცვაძე

1832 წლის შეთქმულების კრიპტოგრაფიის საკითხები - საიდუმლო ანბანი

ივანე ჯავახიშვილი დამწერლობისადმი მიძღვნილ თავის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ ნაშრომში წერდა: „მას შემდეგ, რაც წერაკითხვა ყველასათვის თუ არა, ბევრისთვის მისაწვდომ და გასაგებ ხელობად და ცოდნად იქცა, საიდუმლო პოლიტიკური და სამხედრო ცნობების შესატყობინებლად განსაკუთრებული, გარეშე პირისათვის სრულებით წაუკითხავ-გაუგებარი ანბანის შექმნა აუცილებელი იყო. ამიტომაა, რომ ყველა კულტურულ ერს, ჩვეულებრივს გარდა, საიდუმლო მრავალი სხვადასხვანაირი ანბანიც ჰქონდა ხოლმე“ [1].

 დიდი მეცნიერის ეს სიტყვები, რა თქმა უნდა, ქართველ ერზეც ვრცელდება. საქართველოშიც ოდითგანვე სცოდნიათ კრიპტოგრაფიის ანუ საიდუმლო (დაშიფრული) დამწერლობის („კრიპტოგრაფია“ (ბერძნ. kryptos − საიდუმლო და grάpō – ვწერ (ხაზგასმა ყველგან ჩვენია - მ. ც.)), ხელობა -  პირობითი საიდუმლო ნიშნების გამოყენება იმ მიზნით, რომ ტექსტი გასაგები ყოფილიყო მხოლოდ განდობილ პირთათვის,

აკადემიკოს მარი ბროსეს ნათქვამი აქვს, რომ ბევრი სხვადასხვა საიდუმლო ანბანის ნიმუში ჰქონია ხელთ [1].

ქართულში გავრცელებული ყოფილა შემდეგი კრიპტოგრაფიული სისტემები: ანჩინური, ანჯანური, ანრეური, ანჰოური, სათვალავადი, უკუდაწერილობის,  სარკისებრი, სხვა დაწერილობის და სხვა, რომლებიც შესწავლილია ქართველ მეცნიერთა მიერ და განხილულია სპეციალურ ლიტერატურაში [1,2].

როგორც ცნობილია, საიდუმლო დამწერლობის გამოყენება ხდებოდა საქართველოს ისტორიის ისეთი  მნიშვნელოვანი მოვლენის მონაწილეთა   მიერ, როგორიცაა 1832 წლის შეთქმულება. ჩვენი სტატია სწორედ მისი კრიპტოგრაფიის ამ საკითხს ეძღვნება.

გავიხსენოთ ცოტა რამ ამ შეთქმულების შესახებ. იგი მიზნად ისახავდა საქართველოდან რუსეთის იმპერიის განდევნას და საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენას. მას სათავე დაედო 1826-1827 წლებში პეტერბურგში  რუსეთში გადასახლებულ ქართველ ბატონიშვილთა წრეში, რომელთა შორის უპირველესად უნდა დავასახელოთ  მეფე ერეკლე II-ის (1720-1798) შვილიშვილები დიმიტრი  იულონის ძე (1803-1845) და ოქროპირ გიორგის ძე (1795-1857) ბაგრატიონები. მათ  შემოიკრიბეს რუსეთში სასწავლებლად ჩასული ქართველი ახალგაზრდები და შეუდგნენ  მომავალი შეიარაღებული აჯანყების მომზადებას. შეთქმულება აჯანყებაში ვერ გადაიზარდა, რადგან იგი გასცა ერთ-ერთმა მონაწილემ იასე ფალავანდიშვილმა (?-1857), რასაც შეთქმულთა დაპატიმრება და დასჯა მოჰყვა [3].

1832 წლის შეთქმულების კრიპტოგრაფიისადმი მიძღვნილ წინარე კვლევებში [4], [5]  ჩვენ გამოვყავით მისი სამი შემადგენელი:

1. საიდუმლო ანბანი;

2.  კოდური ელემენტები;

3. მეთოდი, რომელიც გამოიყენებოდა საიდუმლო მიმოწერისა  და ინფორმაციის გაცვლისათვის შეთქმულთა პეტერბურგულ/მოსკოვურ წრეებსა და თბილისურ წრეს შორის და რომელიც ხორციელდებოდა ერთგვარი ტრაფარეტის, „ჩარჩო“-ს («Рамка»), („ფორმის“, „ფორმატის“, „ამოჭრილი ქაღალდის“), როგორც მას თავად შეთქმულნი უწოდებდნენ,  დახმარებით.

 პირველ ორ შემადგენელს ჩვენ შევეხეთ გაკვრით, კვლევის ფოკუსში კი მოვაქციეთ მესამე  -  წარმოვაჩინეთ და განვიხილეთ ის, როგორც კრიპტოგრაფიული სისტემა და დავახასიათეთ თანამედროვე კრიპტოგრაფიული ტერმინოლოგიისა და პარამეტრების საშუალებით. კერძოდ,  ჩატარებული კვლევის საფუძველზე დავადგინეთ, რომ 1832 წლის შეთქმულებაში გამოყენებული საიდუმლო მიმოწერის ამ მეთოდის სახით ჩვენ საქმე გვაქვს სიმეტრიულ კრიპტოსისტემასთან, რომელსაც გააჩნია თავისი შიფრი, ღია ტექსტი, შიფროტექსტი და გასაღები, ხოლო მისი მონაწილენი თანამიმდევრობით და უპირობოდ ასრულებენ წესების ერთობლიობას, ე. წ. კრიპტოგრაფიულ პროტოკოლებს [4].

წინამდებარე სტატიაში განვიხილავთ 1832 წლის შეთქმულების კრიპტოგრაფიის კიდევ ერთ შემადგენელს და წარმოვაჩენთ მის არსს, წინა შემთხვევის მსგავსად შევეცდებით ისიც განვიხილოთ, როგორც კრიპტოგრაფიული სისტემა და დავახასიათთ თანამედროვე კრიპტოგრაფიული ტერმინოლოგიისა და პარამეტრების საშუალებით.

ისევე როგორც წინა კვლევაში, ამჯერადაც საანალიზო მასალად გამოყენებული იქნება უმთავრესად შეთქმულთა ჩვენებები და შეთქმულების საგამოძიებო კომისიის  სხვა  მასალები, რომელთა  მეცნიერული შესწავლა  და  კვლევა დღესაც აქტიურად მიმდინარეობს.

1832 წლის შეთქმულების კრიპტოგრაფიის ეს განსახილავი შემადგენელია საიდუმლო ანბანი, რომელიც გამოიყენებოდა საიდუმლო მიმოწერისათვის საქართველოში მყოფ შეთქმულთა შორის. ვნახოთ, რას წარმოადგენს ის, როგორია მისი შექმნის ისტორია და ვინ არის მისი ავტორი.

საიდუმლო ანბანი მიმოწერისათვის  შექმნა შეთქმულების ერთ-ერთმა სულისჩამდგმელმა,  ორგანიზატორმა და  აქტიურმა მონაწილემ, ბერმა ფილადელფოს კიკნაძემ (1793-1833), რომელსაც მის იდეურ ხელმძღვანელადაც მოიხსენიებენ. გარდა ამ ანბანისა, მან შეადგინა შეთქმულების წესდება, ე. წ. „აქტი გონიური“,  რომელიც წარმოადგენდა  შეთქმულთა ძირითადი სახელმძღვანელო დებულებების, ეთიკურ-პოლიტიკური პრინციპებისა და ურთიერთშორისა და სახელმწიფოსთან მიმართების წესების კრებულს და შეთქმულთა ფიცის ტექსტი [6].

ორიოდე სიტყვა ფილადელფოს კიკნაძის ბიოგრაფიიდან. ის იყო  იმერეთის სახაზინო აზნაურის იოანე კიკნაძისა და თავადის ასულ თინათინ აბაშიძის ვაჟი. ნათლობის სახელი, ნიკიფორე მას ბერად აღკვეცის შემდეგ ნიკოლოზით შესცვლია, 1822 წელს იერომონაზვნად კურთხევისას  კი ფილადელფოსი შეურქმევიათ. შვიდი წლისა მამას იოანე ნათლისმცემლის მონასტერში მიუყვანია, მაგრამ მშობლები ადრე გარდაცვლია ჭირით და სრულიად დაობლებული ხირსის არქიმანდრიტს წაუყვანია და მასწავლებლებისთვის მიუბარებია. ხირსაში, სადაც მას საფუძვლიანად შეუსწავლია ფილოსოფია და ღვთისმეტყველება, ის ხუთი წელი დარჩენილა დიაკვნად,  შემდეგ  თბილისის ფერისცვალების მონასტერში გადასულა. 1826 წელს  ფილადელფოსი კათოლიკოს ანტონ II-ს (1762-1827) გაჰყოლია   რუსეთში.  ნიჟნი ნოვგოროდში თავად ესტატე ციციშვილთან უთანხმოება მოსვლია და დაუპატიმრებიათ. მისი სახლი გაუჩხრეკიათ და ნაწერები გაუნადგურებიათ. ანტონის დახმარებით პატიმრობიდან გათავისუფლებული იგი მოსკოვს ჩასულა, სადაც ქართველ ბატონიშვილებს  -  მეფეების ერეკლე II-ისა (1720-1798)   და გიორგი XII-ის (1846-1800) შვილებს დაახლოებია. ანტონის გარდაცვალების შემდეგ 1828 წელს  კვლავ თბილისის ფერისცვალების მონასტერს დაბრუნებია. მალე  ქოლერის გავრცელების გამო გადასულა შუამთის მონასტერში, სადაც  დაპატიმრებამდე მონასტრის წინამძღვრად  ყოფილა [6].

ფილადელფოს კიკნაძე

1832 წლის შეთქმულების გაცემის გამო ფილადელფოს კიკნაძე მეორედ დაუპატიმრებიათ.  რვა თვის პატიმრობის შემდეგ, 1833 წლის 5 სექტემბერს, ის საპატიმროში გარდაცვლილა, რისი მიზეზიც საპატიმროს შტაბ მკურნალ ნიკოლაისა და პოდპოლკოვნიკ შესტენკოს ცნობით, ყოფილა კუჭის ანთება [8]. სინამდვილეში იგი იმსხვერპლა იმ სასტიკმა არაადამიანურმა პირობებმა, რომელშიც მას პატიმრობაში ამყოფებდნენ.

ჩვენი კვლევის მიზნებისათვის ფილადელფოს კიკნაძის მოღვაწეობიდან უნდა გამოვყოთ საიდუმლოს ანბანის შექმნა, რომელიც მან  ქართული მხედრული და ხუცური, აგრეთვე რუსული და ლათინური ანბანის გამოყენებით შექმნა და რომლითაც, როგორც აღვნიშნეთ, უმთავრესად საქართველოში მყოფი შეთქმულნი სარგებლობდნენ.  ერთ-ერთმა მათგანმა, პრაპორშჩიკმა, შემდგომში დრამატურგმა, თავადმა გიორგი ერისთავმა (1813-1864) 1833 წლის 9 მაისს საგამოძიებო კომისიას განუცხადა: „ჩვენ არა თუ არა ვმალავდით მას (საიდუმლო ანბანს - მ. ც.), არამედ, პირიქით, ჩვენი სურვილი იყო დაგვენერგა იგი მოსახმარებლად“-ო [8].

ჩვენამდე მოღწეულ  საგამოძიებო მასალებში (დაპატიმრებამდე ფილადელფოსმა ბევრი თავისი ნაწერის განადგურება  და დაწვა მოასწრო) დაცულია  გიორგი ერისთავის ფილადელფოსისადმი საიდუმლო ანბანით მიწერილი  ორი მნიშვნელოვანი წერილი [6], რომელთაგან ერთ-ერთის ფოტოპირის ფრაგმენტი მოყვანილია ნახ.1.-ზე.

ქვემოთ ვიმოწმებთ აღნიშნული წერილის ტექსტის მცირე ნაწილს, რომელშიც ადრესანტი ადრესატს ატყობინებს შეთქმულებაში ახალ წევრთა  ჩართვის შესახებ და რომლითაც, ვფიქრობთ, თვალსაჩინოა ამ წერილის მნიშვნელოვნება:

„მამაო ფილადელფოს…

მომილოცავს ალექსანდრეს  აქტის ჩლენობა (იგულისხმება შეთქმულების წევრობა - მ. ც.) თავისი ძმითურთ, აგრეთვე ჩემის ბიძაშვილისა შანშეს შვილისა, ამათ ბევრი პარტია ჰყავთ და ცდილობენ მათს მოყვანას. ჩემს წილად ესენი ვიშოვნე და უნდა ვიშოვნო: ალექსანდრე და ვახტანგ ორბელიანნი, ელიზბარ და დიმიტრი ერისთავნი. ამ ოთხთ უკვე იციან.

ერთ კვირაზედ თავს დაგიკვრენ შემდგომნი.

თავადი დავით ჯორჯაძე, სოლომონ დოდაევი…“

შენი გიორგი, 15-ს ივნისს“[6].

აქ ნახსენები პირნი არიან შეთქმულების მეთაურებად შერაცხული ალექსანდრე ორბელიანი (1802-1869),  ელიზბარ ერისთავი (1810-1872) და სოლომონ დოდაშვილი (1805-1836), აგრეთვე მისი აქტიური წევრნი: ვახტანგ ორბელიანი (1812-1890), დიმიტრი ერისთავი (1811-1854) და დავით ჯორჯაძე (1810-1866).

საიდუმლო ანბანი სცოდნიათ  შეთქმულების სხვა მონაწილეებსაც -  იმ დროს თბილისის გიმნაზიის მასწავლებელს დიმიტრი ყიფიანს (1814-1887) და თელავის მაზრის მემამულეს, პრაპორშჩიკ დავით ერისთავს (1795-?), რომლის საიდუმლო ანბანით მიწერილი წერილი ფილადელფოსისადმი ასევე დაცულია  საგამოძიებო მასალებში [6].

ისევე, როგორც შეთქმულთა უმეტესობამ, სასჯელის თავიდან აცილების მიზნით ფილადელფოს კიკნაძემაც საქმის გამოძიებისას უარყო თავისი რაიმეგვარი მონაწილეობა  შეთქმულებაში. ანბანთან დაკავშირებით საგამოძიებო კომისიას  მან განუცხადა, რომ  ანბანი მან შეთქმულებამდე ბევრად ადრე, 1820 წელს შექმნა და მისი გამოყენება რაიმე საიდუმლო მიმოწერისთვის ფიქრად არ  ჰქონია. მას არ მოსწონდა ქართული ანბანი და ახლის შექმნით მხოლოდ მისი გაუმჯობესება სურდა [6] .

შეთქმულების საგამოძიებო მასალებში დაცულია აგრეთვე ამ საიდუმლო ანბანის ასოთა მოხაზულობის და მისი  ქართულ მხედრულ ასოებთან შესატყვისობის ცხრილი  (ნახ. 2). ახალი ანბანის შესახებ თავის ერთ-ერთ ჩვენებაში  ფილადელფოს კიკნაძე ამბობს: „გავსინჯე ბერძნული, ლათინური და რუსული (ანბანი - მ. ც.), რომ ყოველს ასოს მხედრულს და ეკლესიურს აქვსთ ერთმანეთის მსგავსება და არის ერთი მეორიდამ გადაღებული მიმსგავსებისამებრ მათისა. მეცა შევადგინე ეკლესიურის და მხედრულის ასოსაგან, რომელიც იწერების ადვილად და აქვს ნაკვთნი მსგავსი რუსულისა და ლათინურისა“ [6].

მაშასადამე, ბერძნული, ლათინური და რუსული ანბანების შედარებისას ფილადელფოსს შეუმჩნევია, რომ  ასოებს (მხედრულს და ეკლესიურს) აქვთ მსგავსება ერთმანეთთან და არიან ერთმანეთისაგან მიღებული. შედეგად მასაც განუზრახავს შეექმნა ახალი ანბანი ერთი მხრივ მხედრული და როგორც თვითონ უწოდებს, ეკლესიური (ხუცური - ასომთავრულისა და ნუსხურის ერთობლიობა - მ. ც.), მეორე მხრივ - ლათინური ასოებისაგან.

ახლა შევეცადოთ დავახასიათოთ შეთქმულთა საიდუმლო მიმოწერის ეს პროცესი, როგორც კრიპტოგრაფიული სისტემა. 

იგი მოიცავს ორ მხარეს (მონაწილეს), -  წერილის ადრესანტს („გამგზავნს“) და ადრესატს („მიმღებს“). მხარეებს სურთ ერთმანეთს გადასცენ საიდუმლო ინფორმაცია ისე, რომ ამ სისტემის გარეშე პირმა ვერ შეძლოს მისი მოპოვება.

 

ნახ. 1.

საიდუმლო ანბანით (ნახ.2) დაწერილი, მაგალითად, გიორგი ერისთავის ზემოთ მოყვანილი წერილის ტექსტი (ნახ. 1.)  არის  გადასაცემი ინფორმაცია, ანუ ე. წ. ღია ტექსტი,  

ადრესანტის მიერ ამ ღია ტექსტის შესადგენად განხორცილებულ მოქმედებათა ერთობლიობა, ანუ მის დასაწერად საიდუმლო ანბანის გამოყენება, არის შიფრაცია.

ადრესატის მიერ გზავნილის მიღების შემდეგ განხორციელებული მოქმედებები  ანუ მიღებული წერილის წაკითხვა ანბანთა შესატყვისობის იგივე ცხრილის (ნახ. 2) გამოყენებით, არის შიფრაციის უკუ პროცესი ანუ დეშიფრაცია.

დეშიფრაციის შედეგად ამოკითხული საიდუმლო ინფორმაცია, კერძოდ, წერილის მხედრული ასოებით  დაწერილი  ტექსტი, რომლის ფრაგმენტიც ზემოთ დავიმოწმეთ, არის შიფროტექსტი ანუ კრიპტოგრამა.

შიფრაცია/დეშიფრაციის აღწერილი ალგორითმის ერთობლიობა შეადგენს  შიფრს [9,10,11] .

 

ნახ. 2.

რაც შეეხება გამოყენებულ  ანბანთა შესატყვისობის ცხრილს (ნახ. 2), კრიპტოგრაფიული ტერმინოლოგიით, იგი არის ე. წ. გასაღები ანუ ის საიდუმლო პარამეტრი, რომელიც ცნობილია და შეთანხმებულია მხოლოდ ურთიერთმოკავშირე მხარეებისათვის და რომელიც ცალსახად განსაზღვრავს კრიპტოგრაფიული ალგორითმისა და შიფრის გამომავალ შედეგს.  შიფრაციისა და დეშიფრაციის დროს მთლიანად ამ ცხრილზე ანუ გასაღებზეა დამოკიდებული ინფორმაციის ღია ტექსტიდან შიფროტექსტად და პირიქით, შიფროტექსტიდან ღია ტექსტად გარდაქმნის პროცესი.

ვინაიდან ადრესანტი და ადრესატი იყენებენ ერთსა და იმავე გასაღებს, შეთქმულთა საიდუმლო მიმოწერის აღწერილი პროცესისა  და მაგალითის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ მისი სახით საქმე გვაქვს ე. წ.  სიმეტრიული კრიპტოგრაფიის შემთხვევასთან, რომელიც ხორციელდება საიდუმლო (სიმეტრიული)  გასაღების ანუ ისეთი გასაღების საშუალებით, რომელიც ერთია შიფრაცია/დეშიფრაციის პროცედურებისათვის და რომელიც 1976 წლამდე ერთადერთი გავრცელებული მეთოდი იყო [12].

მაშასადამე, ზემოთთქმულის საფუძველზე დგინდება, რომ 1832 წლის შეთქმულთა მიერ გამოყენებული საიდუმლო ანბანით  მიმოწერის მეთოდი შეიძლება დახასიათდეს თანამედროვე კრიპტოგრაფიული ტერმინოლოგიისა და პარამეტრების საშუალებით და რომ მისი  სახით ჩვენ კვლავ საქმე გვაქვს სიმეტრიულ კრიპტოსისტემასთან, რომელსაც გააჩნია თავისი შიფრი, ღია ტექსტი, შიფროტექსტი და გასაღები, ხოლო მისი მონაწილენი თანამიმდევრობით და უპირობოდ ასრულებენ წესების ერთობლიობას, ე. წ. კრიპტოგრაფიულ პროტოკოლებს.

ნახ. 1.-ზე მოყვანილი ანბანთა შესატყვისობის ცხრილიდან ჩანს, რომ შიფრი, რომელსაც საიდუმლო ტექსტისთვის იყენებდნენ შეთქმულნი, მიეკუთვნება მარტივი ჩანაცვლების, იგივე მონოალფავიტურ შიფრს. იგი წარმოადგენს ჩანაცვლებადი შიფრის, ანუ ისეთი შიფრის კერძო შემთხვევას, რომელშიც ხდება ღია ტექსტში ინფორმაციის ერთეულების ჩანაცვლება შესაბამისი შიფროტექსტით. ეს ერთეულები (მეტწილად) შესაძლოა წარმოადგენდეს ერთ სიმბოლოს, ან ორ და მეტ სიმბოლოთა ჯგუფს განსხვავებით გადანაცვლებადი შიფრისგან, სადაც იცვლება სიმბოლოთა პოზიციები და არა თავად სიმბოლოები.

მარტივი ჩანაცვლების შიფრი  მიეკუთვნება შიფრირების  იმ მეთოდების კლასს, რომლებიც დაიყვანება განსაზღვრული ალგორითმის მიხედვით შიფრირების ცხრილის შექმნაზე და  რომელშიც ღია ტექსტის თითოეული სიმბოლოსათვის არსებობს შიფროტექსტის სიმბოლოს ერთადერთი შემცვლელი სიმბოლო. შიფრირება მდგომარეობს სიმბოლოების შეცვლაში ცხრილის მიხედვით, ხოლო დეშიფრაციისათვის სავსებით საკმარისია იგივე ცხრილის ქონა ან იმ ალგორითმის ცოდნა, რომლის მიხედვითაც ის  გენერირდება. აღვნიშნოთ ისიც, რომ მარტივი ჩანაცვლების შიფრი ყოველთვის  არ გულისხმობს სიმბოლოს ჩანაცვლებას მხოლოდ ერთი  სიმბოლოთი, შესაძლებელია მისი შეცვლა  ასევე რიცხვით.  

მარტივი ჩანაცვლების შიფრებს მიეკუთვნება უძველეს ხანასა და შუა საუკუნეებში გაჩენილი შიფრაციის მრავალი ხერხი, როგორებიცაა მაგალითად, ატბაში (ეტბაში) და ცეზარის შიფრი. ასეთი შიფრების გასატეხად გამოიყენება  სიხშირული კრიპტოანალიზი [13].

ჩვენს შემთხვევაში შიფრაციისას ხდებოდა ქართული მხედრული ასოების შეცვლა ფილადელფოს კიკნაძის მიერ შექმნილი ახალი ანბანის შესაბამისი ასოთი, ხოლო დეშიფრაციისას  - პირიქით.

სტატიის დასაწყისში ჩამოთვლილი ქართული კრიპტოგრაფიული სისტემების კლასიფიკაციის მიხედვით ფილადელფოს კიკნაძის მიერ შექმნილი ანბანი ყველაზე ახლოსაა ე. წ. სხვა დაწერილობის სისტემასთან, ანუ ისეთ სისტემასთან, როცა ქართული ტექსტი იწერება რომელიმე უცხო ენის (ძირითადად ბერძნული, ლათინური, სომხური და სლავური)  ანბანით, თუმცა ჩვენს შემთხვევაში ქართული ტექსტი იცვლება  არა რომელიმე უცხო ენით, არამედ ახალშექმნილი ანბანით.

სტატიაში წარმოდგენილი  კვლევა მეტად მნიშვნელოვანად გვესახება როგორც ზოგადად კრიპტოგრაფიისათვის, ასევე ისტორიული მეცნიერებისათვის - საიდუმლო ანბანის  გამოყენება  ქართველ შეთქმულთა მიერ ქართული კრიპტოგრაფიისა და 1832 წლის შეთქმულების  ისტორიის ერთი თვალსაჩინო  და საგულისხმო ფურცელია.

 

Cryptographic  Issues of the 1832 Conspiracy - secret alphabet

Maia Tsertsvadze

Abstract

The article discusses one issue of the cryptography of a very important event in the history of Georgia - the conspiracy of 1832. It is the means of secret correspondence introduced by the conspirators for the conspiracy of their activities - the secret alphabet, which was created by one of the ideological leaders of the conspiracy, monk Filadelfos Kiknadze. It was mainly used to exchange secret information between conspirators in Georgia.

The paper discusses the process of using this alphabet for secret correspondence by conspirators, presents it as a cryptosystem and characterizes it by means of modern cryptographic terminology and parameters. It is established that it belongs to the symmetric cryptosystem, in which simple substitution, the same monoalphabetic cipher, is used for encryption.

The conducted research is important both for cryptography in general and for historical science - the use of the secret alphabet by Georgian conspirators is one visible and significant page in the history of Georgian cryptography and the conspiracy of 1832.

 

ლიტერატურა – References

1. ჯავახიშვილი ივ. ისტორიის მიზანი, წყაროები და მეთოდები, წარსული და აწმყო. წიგნი III, ნაკვეთი I. ქართული პალეოგრაფია. 1949, გვ. 150–151.
2. ათანელიშვილი ლ. ძველი ქართული საიდუმლო დამწერლობა. „მეცნიერება“. თბილისი. 1982.
3. ჯოლოგუა თ. 1832 წლის შეთქმულებისთვის. ჟურნალი „ლიტერატურული ძიებანი“. 2017, №38, თბილისი. გვ. 55–72.
4. ცერცვაძე მ. 1832 წლის შეთქმულების კრიპტოგრაფიის მეთოდი. საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის არჩილ ელიაშვილის სახელობის  მართვის სისტემების ინსტიტუტის შრომები # 27. თბილისი. 2023, გვ. 136–143;
5. ცერცვაძე მ. 1832 წლის შეთქმულთა საიდუმლო მიმოწერა. სემიოტიკის კვლევითი ცენტრის სამეცნიერო ჟურნალი „სემიოტიკა“,, ტ. XXIII, 2023, გვ. 189-196.
6. ხომერიკი მ.  1832 წლის შეთქმულების მონაწილე ბერი ფილადელფოს კიკნაძე. „მემატიანე“, თბილისი. 1999.
7. გოზალიშვილი გ. 1832 წლის შეთქმულება. ტ. 1. სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა. ტფილისი. 1935. გვ. 111–116, 102–103, 35, 264.
8. გოზალიშვილი გ. 1832 წლის შეთქმულება. ტ. 2. „მერანი“. თბილისი. 1970. გვ. 122, 264, 294–295.
9. გოზალიშვილი გ. 1832 წლის შეთქმულება. ტ. 3. „საბჭოთა საქართველო“. თბილისი. 1976. გვ. 53, 229, 231, 215.
10. Fred Piper and Sean Murphy Cryptography: A Very Short Introduction. Oxford University Press Inc.. New York. 2002.
11. Moldovyan A. А., Moldovyan Н. A., Sovetov B. Я. Cryptography. "Lan". SPb. 2000.
12. ასათიანი თ., ლომინაძე თ., ლომინაძე ნ., ფაფიაშვილი რ. კრიპტოგრაფიის საფუძვლები. „ტექნიკური უნივერსიტეტი“. თბილისი. 2021.
13. კეკელია ვ., კოტრიკაძე გ. კრიპტოგრაფიის სიმეტრიული სისტემების მეთოდები და მოდელები. „ტექნიკური უნივერსიტეტი“. თბილისი. 2016.
14. Shnayer B. Substitution ciphers. Applied Cryptography. Protocols, Algorithms and Source Code in C.  “Triumph”. Мoscow. 2002. 

საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის 

არჩილ ელიაშვილის სახელობის მართვის სისტემების ინსტიტუტის

 შრომათა კრებული, #28. 2024 გვ. 131-136.

 

* * *

მაია ცერცვაძე 

ზვიად გამსახურდიას ლექსის ევფონია – 
პოეტური კრებულის „მთვარის ნიშნობა“ მიხედვით

წაკითხულია ზვიად გამსახურდიას დაბადებიდან 80 წლისთავისადმი 
მიძღვნილ სამეცნიერო კონფერენციაზე 
 ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში 
 2019 წლის  10 აპრილს. 

დაიბეჭდა კონფერენციის მასალების კრებულში: 
„ზვიად გამსახურდია - პოლიტიკა, მეცნიერება, ლიტერატურა“, 
„არტანუჯი“, „უახლესი ისტორიის ცენტრი“, 2020

  
1989 წელს გამომცემლობა „მერანმა“ გამოსცა ზვიად გამსახურდიას  პოეტური კრებული „მთვარის ნიშნობა“. იგი მოიცავს  36 ლექსსა და ორ პოეტურ ციკლს: „კოსმიური წირვა“ და „ტერენტი გრანელი“.

 კრებულში გაერთიანებული ლექსების გაცნობა და დაკვირვება მათ სტროფიკაზე, მეტრიკაზე, მხატვრულ სახეებზე, ლექსიკაზე, სიტყვათქმნადობასა და სხვ.  გვიჩვენებს, რომ ზვიად გამსახურდიას პოეზია უაღრესად ორიგინალური და საინტერესოა. ნათქვამი განსაკუთრებით ეხება ლექსების კეთილხმოვანებას, მათ ბგერით ორგანიზაციასა და თავისებურებებს.

კრებულის წინასიტყვაობაში ავტორი პოეზიაში მუსიკის გამოუთქმელ სტიქიასა და მის შეუცნობადობაზე საუბრობს. იგი წერს:

„ენა მუსიკალური სტიქიონის ცნობიერი გამოცხადებაა და არა მარტოოდენ „ნიშანთა სისტემა“. ენა შეითავსებს რაციონალურ და ირრაციონალურ საწყისებს. მუსიკის გამოუთქმელი სტიქია მარად შეუცნობი რჩება პოეტურ სიტყვაში, მისი ანარეკლია ევფონია, რიტმი და გლოსსოლალია“ (ხაზგასმა ჩვენია - მ. ც.) (გამსახურდია, 1989:3).

ზვიად გამსახურდიას ლექსები გამოირჩევიან მეტად მდიდარი ევფონიური მხარითა და ბგერწერული მრავალფეროვნებით, რაზეც შევეცდებით შევაჩეროთ მკითხველის ყურადღება.

 ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში აღნიშნულია, რომ „ყოველი ენისა და მისი პოეზიის ფონიკა  თვითმყოფი, თითქმის დამოუკიდებელი მოვლენაა. მდიდარი და მრავალსაუკუნოვანი ქართული პოეზია ამ მხრივ საგანგებო შესწავლას მოითხოვს“ (დოიაშვილი,  2012: 275).

წარმოდგენილი გამოკვლევა ქართული პოეზიის ბგერწერის ამ საგანგებო კვლევაში ზვიად გამსახურდიას პოეზიის ჩართვის ერთ-ერთ ცდად გვესახება.

როგორც ცნობილია, ლექსის ევფონიას თავისი სახეები და ფორმები აქვს  - ალიტერაცია, ასონანსი, რითმა, ბგერათკომპლექსების გამეორება და სხვ. მოვიხმოთ  და განვიხილოთ მათი მაგალითები კრებულიდან.

 ალიტერაცია კრებულის  მრავალ, თითქმის ყველა პოეტურ ნიმუშში გვხვდება. მათი  სიუხვითა და ალიტერირებულ ბგერათა სიხშირით გამორჩეულია ლექსები „ვეფხისტყაოსნის სიმფონია“, „მარაბდა“, „ქაშვეთი“, „მთაწმინდა“, რომლებშიც პოეტი უმაღლეს ოსტატობას ავლენს კეთილხმოვანების თვალსაზრისით.

ალიტერაციის სანიმუშოდ შეიძლება დავასახელოთ სტრიქონული ალიტერაციები:

„გაჭრად იჭურვის ჭარმაგოსან ჭაბუკთა ჭმუნვა, (ჭარ  ბგერის ალიტერაცია)

სული სათთა და სპეტ-სოსანთა იფრქვევა ნაზი, (სან  ბგერის ალიტერაცია)

ბროლის კუბონი, ბროლ-ბაკმათნი მზეობენ მუნვე“ (ბან  ბგერის ალიტერაცია);

„სიხაფე ხაფთა და მათრახით ხლეჩა ხორცისა“ (ხარ  ბგერის ალიტერაცია);

(„ვეფხისტყაოსნის სიმფონია“) (გამსახურდია, 1989:12);

„იშხანი, ოშკი, პარხალი და წმინდა ხახული“ (ხარ  ბგერის ალიტერაცია);

(„მესხეთისადმი“) (გამსახურდია, 1989:8);

„რაში რაშობდა რუში რებული“ (რაე  და შინ ბგერის ალიტერაცია)

                           („კონსტანტინე ჭიჭინაძისადმი“) (გამსახურდია, 1989:30).

ლექსებში ხშირია ალიტერაციის ისეთი შემთხვევები, როცა ალიტერირებული ბგერა ერთ სტრიქონს სცდება და მეორეში გადადის, ხან კი ის მთელ სტროფში, რამდენიმე სტროფსა და ლექსის ყველა სტროფშიც კი გვხვდება.  მაგალითისთვის:

„მულღაზანზარულ მუზარადთა ზმათ და ზარებათ,

ზეიდალთაებრ მზე-ზარნიშით მბზინვარე ზღვათა,

ზედგამზრახველთა არგამწირავთ მუქაფის ზღვადა,

ზეგარდმო ქნარნი მუნ ამკობენ ზეშთა ზარებად“ (ზენ ბგერის ალიტერაცია).

                           („ვეფხისტყაოსნის სიმფონია“) (გამსახურდია, 1989:12);

„წლები ჩამიწებულან წრომში

 წრომი ქვით ნაგები ემბაზი

 წარმავლობის სიმწარეში

 ფიქრობს სამებაზე“  (რაე და წილ  და ბგერების ალიტერაცია)

                          („წრომი“) (გამსახურდია, 1989:10);

„იკმარა საუნჯე ფსკერზე დამარხული

ალ სულში ალები ალობენ,

ჩრდილი კი კირჩხიბის ზოლზე გადახრილა

და ცის სერაფიმნი

სულისა სალხენად მისისა გალობენ“ (ლას და სან  ბგერების ალიტერაცია)

                        („BAGATELLE“) (გამსახურდია, 1989:29);

„თვალი ჟრუნ-იისფერ ტრანსებში მყვინთავი,

სთველი თავ-უთვალავ თაველს თოვს ოქროვანს,

სამყარომ იუფლა, ქარგავდა ვინ მთა-ველს,

ვინაც მოაცილა ცა იმ საქაროვნეს...“… (ვინ და თან ბგერების ალიტერაცია პირველ სამ სტრიქონში და ცან ბგერის ალიტერაცია ბოლო სტრიქონში)

              (`L’IMPRESSIONISME~) (გამსახურდია, 1989:54);

გალაკტიონ ტაბიძისადმი მიძღვნილ ლექსს „მთვარის ნიშნობა“  მთლიანად გასდევს  სან ბგერის ალიტერაცია, პირველი სტროფის მესამე სტრიქონში კი ალიტერირებულია ვინ და თან თანხმოვნებიც:

„არფაზე გაკრული გველი

ჩუმი ნიშნობაა მთვარის.

გათავდა ვარსკვლავთა რთველი

აღმოხდა ცისკარი ჯვარის.

მნათობთა ეს სამოსელი

სარკეა ანგელოსთ მხარის

გაბრიელ – ზღურბლისა მცველის

მიქაელ – დამცემი ზარის!

ალმასით მოსთული სელი,

ტატნობზე – ელვათა ბზარი

ზავდება კამარა ვრცელი

იხსნება ცხოვნეთის კარი.

აფრაზე გაკრული გველი,

ფერისცვალება ქნარის,

ცის გარდაცვალებას ელი,

ახლოა დარობა დარის!“

                (გამსახურდია, 1989:22).

კრებულის პოეტურ ქმნილებებში გვხვდება სტროფები, რომლებშიც ერთდროულად რამდენიმე  (2, 3, 4 და მეტი) ბგერის ალიტერაციას მიმართავს პოეტი. ალიტერირებულ ბგერათა რიცხვი  და სიხშირე   ხშირად მეტად მაღალია:

„მთვარიანო მთავ,

ფორიანო ხევ,

ცვრით იებს რომ რთავ,

ხომლიან ცას ხევ.

ნისლი უხვად გდის,

უცხო სამოთხევ,

გცრიან მარადის

ქარით ქარამდის“  (ვინ, თან, მან, რაე, ცან, ხან ბგერების ალიტერაცია)                         

             („მთვარიანი მთა“)(გამსახურდია, 1989:26);

ასონანსის კარგ მაგალითად მივიჩნევთ სტრიქონს ლექსისა „მარტოობა“ ციკლიდან „ტერენტი გრანელი“:

„აქ მარტოობა, როგორც ობობა“ (ასონირებულია ონ ბგერა)

                       (გამსახურდია, 1989:76);

ამავე  ხმოვნის ასონანსი გვხვდება ქვემოთმოყვანილი ფრაგმენტის მეორე და მესამე სტრიქონებში ლექსისა (`WIR PHILOLOGEN~),  :

„მაგრამ მთავარი

ის როდია,

რომ პროსოდია

გვაუწყებს

მათ დღეთა ამბავს“ 

                         (გამსახურდია, 1989:45);

სტროფში ასონირებულია აგრეთვე ან ბგერა. წარმოდგენილ ფრაგმენტში ალიტერირებულია მან და რაე ბგერებიც. უნდა აღვნიშნოთ ის, რომ  ისევე როგორც ამ უკანასკნელში, სხვა ლექსებშიც ხშირად გვხვდება ალიტერაციასთან ერთად ასონანსის გამოყენება.

ალიტერაცია-ასონანსის საინტერესო მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ ვახტანგ რაზიკაშვილისადმი  მიძღვნილი ლექსი „ლაშარის ხატი“, რომელშიც ალიტერირებულია ტარ და ხან  ბგერები და ასონირებულია ბგერა ან:

„დიდის ლაშარის ხატის ხატი ხარ,

გამეხებული ხატმბრძოლი სული,

მამულის გლოვა და ნიშატი ხარ,

თავად ვაჟა ხარ გაქვავებული“.

                          (გამსახურდია, 1989:40);

ალიტერაცია-ასონანსის თვალსაჩინო ნიმუშია ქვემოთმოყვანილი სტროფები ლექსისა „წამთა წამება“ - ალიტერირებულია ლას, მან, ნარ, რაე,  სან, ფარ, წილ ბგერები (ლას-ის დომინანტობით, მეორდება 15-ჯერ) და ასონირებულია ენ  ბგერა (გამეორების ყველაზე მაღალი სიხშირით  - 23-ჯერ):

„ალები ალებრივ ალობენ

ელვათა მტყორცნელნი ეთერად,

წამები წლებადვე წვალობენ

მწუხრის ანგელოსნი გალობენ

თუ მომსპარია სიკეთე რად.

სთვლემენ ლამისფერი ლომები

და სული ჩანგების ყმა არი

სად სერაფიმების ხმა არი

ვალპურგია და ვარფლომები“

                      (გამსახურდია, 1989:18);

ამავე ლექსის ბოლო ტაეპში ვა- ბგერათკომპლექსის გამეორება: ვალპურგია და ვარფლომები კიდევ მეტ კეთილხმოვანებას სძენს მას.

კრებულის ლექსებში გვხვდება ანაფორის გამოყენების შემთხვევები, რაც მათ ევფონიურად ამდიდრებს. ამ მხრივ აღსანიშნავია  ლექსები: „პოეტი და მუზა“ (ანაფორა  - „მუზა“ პირველი სამი სტროფის დასაწყისში და ზოგიერთი შემდეგი სტროფის რომელიმე სტრიქონის დასაწყისში) და „SACRA STELLA გრიუნვალდის მადონას სურათზე“ (ანაფორა - „საკრა სტელლა!“ ყოველის სტროფის დასაწყისში). ამ უკანასკნელს კეთილხმოვანებას მატებს ისიც, რომ მისი სტროფები მთავრდება რეფრენით: „საკრა სტელლა! საკრა სტელლა!“  ლექსში აღნიშნული ანაფორისა და რეფრენის ერთდროული გამოყენება გვაძლევს იდენტურ (ტავტოლოგიურ) კიბურ  რითმას  და სტროფიდან სტროფზე ევფონიური გადასვლის შესაძლებლობას ქმნის: „საკრა სტელლა!“-თი მთავრდება ყოველი სტროფი და იწყება მისი მომდევნო სტროფი. კიბური რითმა „აიტუზა - მუზა“ გვხვდება და ქმნის ევფონიურ გადასვლას პირველიდან მეორე სტროფზე ასევე ზემოთდასახელებულ ლექსში „პოეტი და მუზა“:

„მუზამ აიღო ქრთამი,

სხვას მიეკედლა მუზა,

მისწევდა მის ფრთათა ჩქამი,

მტრის კართან აიტუზა.

მუზამ იყარა ქოში,

კალთები აიკეცა,

ვაჭარ პოეტთა ბრბოში

ცქრიალებს მატრაკვეცა“ (გამსახურდია, 1989:36);

რითმა.  ზვიად გამსახურდიას პოეზიაში რითმით განპირობებული ევფონიის შესახებ შეიძლება ითქვას შემდეგი: ლექსებში ხშირია იდენტური რითმების გამოყენების შემთხვევები, რასაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მათი კეთილხმოვანებისათვის. მაგალითისთვის დავასახელებთ ონომასტიკურ სიტყვებზე დაფუძნებულ  სარითმო წყვილებს:  წუნდა-შეძრწუნდა, ბანა-ბანა („მესხეთისადმი“).

უნდა აღინიშნოს შიდა რითმების არსებობაც სალექსო  სტრიქონებში. ამ მხრივ გამორჩეულია და სანიმუშოდ მოვიყვანთ ფრაგმენტს ლექსიდან „სიონის ელეგია“, რომელშიც ასონანსური და კონსონანსური ცეზურული და ბოლო  რითმების გამოყენებით მიღწეულია უჩვეულო ევფონიური ეფექტი:

„დაბრუნდა! იხარეთ! დრომოჭმულ სტიხარით

ლალ-იაგუნდების შეფრქვევას ვუნდებით.

ციერნო, გვითხარით, ორმო რად გვითხარეთ,

თუ კვლავ დადუმდებით მთიელთა გუნდები?

აღიმსთო მესსია, თაღებს შეესია

ველური მარულა ამ ზღვა სიხარულის,

შვების პოეზია თანადთა გეზია,

ვით ცოფი ფარული ეშმათა არულის!..“

                                       (გამსახურდია, 1989:15);

შიდა რითმების თვალსაზრისით საინტერესოა ასევე სტრიქონი ლექსისა „მარაბდა“: „აღათანგ, რისხვაო აღათა“.  აღათანგ - აღათა ანთროპონიმ აღათანგ-ის (იგულისხმება მარაბდის ბრძოლის გმირი აღათანგ ხერხეულიძე) გამოყენებით მიღებული ზუსტ რითმაზე დაფუძნებული ორიგინალური სარითმო წყვილია. ამ სტრიქონის გარე რითმა აღათა გარითმულია აგრეთვე  ჯვარედინად სტროფის მესამე სტრიქონის დამამთავრებელ სიტყვასთან – ჭაღათა და მასთანაც ქმნის ზუსტ სარითმო წყვილს: აღათა-ჭაღათა. სტროფს ასეთი სარითმო ორგანიზაციის წყალობით მეტი კეთილხმოვანება ეძლევა.

შიდა რითმის კიდევ ერთი თვალსაჩინო მაგალითია დამამთავრებელი ორტაეპედი ლექსისა „ქაშვეთი“:

„მამულო, გაქრობად ლამულო,

მრისხვალი თვალი თუ გეცა?“

                           (გამსახურდია, 1989:24);

მამულო-ლამულო  სონორულ თანხმოვნებზე (მან და ლას) აგებული უაღრესად კეთილხმოვანი ასონანსური სარითმო წყვილია. შიდა რითმა გვაქვს ლექსის ბოლო სტრიქონშიც: მრისხვალი -  თვალი.

შიდა რითმა, ცეზურულის გარითმვა გარე რითმასთან  „რაინდო-დაინდო“ ასევე გვხვდება დამამთავრებელ ორტაეპედში ლექსისა „წმინდა გიორგი“ პოეტური ციკლიდან „კოსმიური წირვა“:

„წმინდაო რაინდო, გველი არ დაინდო,

მოგვმადლე იმედი და უფლის სვე-დარი!“

                           (გამსახურდია, 1989:69);

ევფონიური ეფექტის მისაღწევად  ბგერათკომპლექსების გამეორებას ხშირად მიმართავს პოეტი. ქვემოთ მოგვყავს  მისი მაგალითები: ლექსის „მესხეთისადმი“ პირველ სტროფში ოთხჯერაა გამეორებული ბგერათკომპლექსი ვა-, რაც მას  მელოდიურობას მატებს:

„შენ გეზმანება ვაჰანი და ძველი ვარძია,

სამსარი, კლდეში შეხიზნული, გედივით წუნდა,

შოთას აკვანი მადლიანი ვინაც არწია,

ვინაც ჯვარცმული იყო მარად და არ შეძრწუნდა.“

                              (გამსახურდია, 1989:8);

ნა- ბგერათკომპლექსის გამეორებაა ლექსში  „დავით კაკაბაძე“: „ნამყოში ნაგზნები და ნაკაშკაშები“; ცხ- ბგერათკომპლექსის გამეორება - ლექსში „მარაბდა“: „და ცხრანი ცხენმალნი ცხრებიან“;  კეც- ბგერათკომპლექსის გამეორება - ლექსში „ქაშვეთი“: „კეცტყავი კეცილი კეცად“; ბეთ- ბგერათკომპლექსის გამეორება  - ლექსში „წმინდა მიწა“ პოეტური ციკლიდან „კოსმიური წირვა“: „ბეთანია, ბეთეზდა, ბეთსაიდა“;

ევფონიური წყვილები. კრებულის ევფონიურ წყვილთაგან შეიძლება დასახელდეს შემდეგი სინტაგმები: „ზარზმის ზარი“; „ევლოგ სალოსი“ („მესხეთისადმი“); „მილულეს ლულებმა“, „აფრინდა დაფნიდან“ („სიონის ელეგია“); „ბოროტების სატურნალია“ („ბოდლერი“); „ფიფქად იფრქვევა“ („რობინსონ ჯეფერსი“); „ფიქრების ღვართქაფი“ („CAPPRICCIO“);  „სცილას სიცილი“ („აქა ამბავი სცილასი“); „საფარად იფარა“ („გაქცევა“) და სხვ.

გვხვდება ასევე ევფონიური სამეულები და ოთხეულები: „გლოვიან უდაბნოს გველისას“; „დღითაც შენ გიგონებ, ღამეცა“ („მოგონება“); „ღამით მომაგონდა შენი ღიმილი“ („შენი ღიმილი“, სონეტი მანანასადმი); „ოსანა ისმის დასთა“ („აღდგომა“); „ცხაურით დაცეხვილი ცა“ („მარტოობა“); „ცა ლჲუციფერის ფრიალა ფაცერი“ („აპოკალიფსური ელდა“).

ზვიად გამსახურდიას პოეზიის უმდიდრესი ევფონიის საილუსტრაციოდ ჩვენ მხოლოდ მაგალითების მცირე ნაწილი მოვიხმეთ. ვფიქრობთ, ის გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის მისი ლექსების ბგერით ორგანიზაციასა და აკუსტიკურ კეთილხმოვანებაზე.
წიგნის წინასიტყვაობაში პოეტი აღნიშნავს:

„თანამედროვე ენაში ორი საწყისია: მუსიკალურ-ესთეტიური და აზრისმიერი. პირველის პრევალირებას გლოსსოლალიასა და „ზაუმისაკენ“ მივყავართ. მეორისას კი მშრალი ლოგიზირებისა და რეზონიორობისაკენ. მათ შორის ბალანსი იდეალი უნდა იყოს ჭეშმარიტი პოეტური მეტყველებისა“  (ხაზგასმა ჩვენია - მ. ც.) (გამსახურდია, 1989:3).

 აქვს თუ არა აზრობრივი დატვირთვა  და ფუნქციური დანიშნულება ზვიად გამსახურდიას ლექსის ევფონიას, რას წარმოადგენს ის, როგორია ამ  ბგერითი თავისებურებების სემანტიზაცია და, პოეტის ზემოთმოხმობილი სიტყვებითვე რომ  ვთქვათ, დაცულია თუა არა მის ლექსებში ბალანსი მუსიკალურ-ესთეტიკურ და აზრისმიერ საწყისებს შორის, ეს ცალკე  და საგანგებო კვლევის თემა და საგანია.

ერთი რამ ცხადია -  ზვიად გამსახურდიას პოეზია უმდიდრესი  ევფონიით გამოირჩევა და პოეტი ლექსში კეთილხმოვანების მიღწევის ტექნიკის დიდოსტატად და ვირტუოზად წარმოგვიდგება.

და ბოლოს ერთიც უნდა ითქვას:

„ლექსის ევფონიური ორგანიზაცია დიდად არის დამოკიდებული მშობლიური ენის გამძაფრებულ გრძნობაზე, სიტყვის ბგერითი ფორმის წვდომის თანდაყოლილ, წმინდა პოეტურ ინსტინქტზე“ - აღნიშნავს ქართველი  ლიტერატურათმცოდნე, ქართული ლექსის მკვლევარი თეიმურაზ დოიაშვილი  (დოიაშვილის  2012: 275).

 ზვიად გამსახურდიას ლექსის გამორჩეული ბგერწერა, რაზეც არის საუბარი გამოკვლევაში, ვფიქრობთ, უდავოდ არის განპირობებული და განსაზღვრული პოეტის მიერ ციტატაში აღნიშნული უნარების ზედმიწევნითი ფლობით.  

დამოწმებული ლიტერატურა

1. გამსახურდია 1989: გამსახურდია ზ. მთვარის ნიშნობა. ლექსები, თბილისი, 1989.

2. ბარბაქაძე 2014: ბარბაქაძე თ. ქართული ლექსმცოდნეობა. თბილისი, 2014.

3. დოიაშვილი 2012: დოიაშვილი თ. ლექსის ფონიკა კრებულში „ლიტერატურისმცოდნეობის შესავალი”, თბილისი, 2012.

4. ჭილაია 2003: ჭილაია რ. ლიტერატურათმცოდნეობა. ენციკლოპედიური ცნობარი, თბილისი, 2003.

5.  ხინთიბიძე 2000: ხინთიბიძე ა. ქართული ლექსმცოდნეობა, თბილისი, 2000.

მაია ცერცვაძე

ზვიად გამსახურდიას ლექსის ევფონია –

პოეტური კრებულის „მთვარის ნიშნობა“ მიხედვით

რეზიუმე

1989 წელს გამომცემლობა „მერანმა“ გამოსცა ზვიად გამსახურდიას  პოეტური კრებული -  „მთვარის ნიშნობა“. იგი მოიცავს  36 ლექსსა და 2 პოეტურ ციკლს: „კოსმიური წირვა“ და „ტერენტი გრანელი“.

 კრებულში გაერთიანებული ლექსების გაცნობა და მათ სალექსო პარამეტრებსა და პოეტიკაზე -  სტროფიკაზე, მეტრიკაზე, რიტმიკაზე, მხატვრულ სახეებზე, ლექსიკაზე, სიტყვათქმნადობასა და სხვ. დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ზვიად გამსახურდიას პოეზია უაღრესად საინტერესო და ორიგინალურია. ნათქვამი განსაკუთრებით ეხება პოეტური ნიმუშების ევფონიას, მის ბგერით ორგანიზაციასა და თავისებურებებს. ისინი გამოირჩევა მეტად მდიდარი ბგერწერით, რასაც მისი განმაპირობებელი საშუალებები - ალიტერაცია, ასონანსი, რითმა, ბგერათკომპლექსების გამეორება, ევფონიური წყვილები და სხვ. ქმნის.

სტატია ზვიად გამსახურდიას პოეზიის ევფონიის შესწავლის ცდაა. მასში ცალკეული მაგალითების საფუძველზე განხილული და გაანალიზებულია კრებულის ლექსების ბგერწერის თვალსაჩინო შემთხვევები და მისი სახეები და ფორმები.

წარმოდგენილი კვლევა ცხადყოფს, რომ ზვიად გამსახურდიას პოეზია უმდიდრესი  ევფონიით გამოირჩევა და პოეტი ლექსში კეთილხმოვანების მიღწევის ტექნიკის დიდოსტატად და ვირტუოზად წარმოგვიდგება.

აქვს თუა არა აზრობრივი დანიშნულება ზვიად გამსახურდიას ლექსის ევფონიას, რას წარმოადგენს ის, როგორია მისი პოეზიის ბგერითი თავისებურებების სემანტიზაცია და დაცულია თუა არა ლექსებში  ბალანსი მუსიკალურ-ესთეტიკურ და აზრისმიერ საწყისებს შორის, რაზეც პოეტი კრებულის წინასიტყვაობაში საუბრობს, ეს უკვე ცალკე  და საგანგებო კვლევის თემა და საგანია.

მაია ცერცვაძე

გიორგი ერისთავის ერთი წერილი გრიგოლ ორბელიანისადმი 

- დათარიღება და კომენტარი

 დაიბეჭდა გელათის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალში, ##9-10, 2015

გიორგი ერისთავი

ისტორიულ პირთა და საზოგადო მოღვაწეთა პირადი მიმოწერა მრავალმხრივ არის საინტერესო. განმარტება კერძო ბარათების ტექსტებში ერთგვარად დაქარაგმებული ამბებისა და ცნობებისა, რომელთა შინაარსი თავდაპირველად თანამედროვეთა  ვიწრო წრისთვის ან სულაც მხოლოდ ადრესატ-ადრესანტისათვის არის გასაგები, ხშირად ნათელს ფენს საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ  საკითხს, ათვალსაჩინოებს მრავალ საგულისხმო მოვლენასა თუ ფაქტს.
ამ მხრივ მნიშვნელოვნად გვესახება კომენტირება დრამატურგ გიორგი ერისთავის (1813-1864) გრიგოლ ორბელიანთან (1804-1883) გაგზავნილი ერთი წერილისა. იგი დაწერილია იმ დროს, როდესაც წერილის ადრესანტიცა  და ადრესატიც რუსეთის იმპერიის საწინააღმდეგო 1832 წლის შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის ქვეყნის ერთსა და იმავე განაპირა ვილნოს (დღევანდელი ვილნიუსი) გუბერნიაში გადასახლებაში იმყოფებოდნენ.

გიორგი ერისთავი შეთქმულების საგამოძიებო კომისიამ მიიჩნია მე-3 კატეგორიის დამნაშავედ, ანუ ისეთ პირად, რომელნიც „ქმედითად მონაწილეობდნენ შეთქმულებაში და აჯანყების მომხრე იყვნენ“. მან მთელი წელი დაჰყო ავლაბრის ყაზარმებში, რის შემდეგაც, მხედველობაში მიიღეს რა მისი ახალგაზრდობა (შეთქმულების დროისათვის ის მხოლოდ 19 წლის ჭაბუკი იყო) და ის, რომ მან აღიარა თავისი დანაშაული, დანიშნეს რუსეთის პირველ ფეხოსანთა კორპუსის ერთ-ერთ რაზმში. 1834 წლის 9 იანვარს გააგზავნეს ქ. ვილნოს ქვეითთა მე-3 დივიზიაში. გადასახლებულ გიორგი ერისთავს სხვადასხვა ადგილას უხდებოდა ყოფნა: ვილნოში, ბელოსტოკში, კოვნოში (დღევანდელი კაუნასი), რიგაში, ვარშავაში  - იმ სამხედრო ნაწილის ადგილსამყოფლის მიხედვით, რომელშიც ის მსახურობდა. გადასახლებიდან ის 1838 წელს დაბრუნდა საქართველოში.

გრიგოლ ორბელიანი

რაც შეეხება გრიგოლ ორბელიანს, 1833 წლის მარტში  ის შეთქმულებაში მონაწილეობის ბრალდებით ნოვგოროდში დააპატიმრეს და სასწრაფოდ თბილისში გამოგზავნეს. ნოვგოროდში ჩხრეკისას მას აღმოუჩინეს ცნობილი რუსი დეკაბრისტის კონდრატ რილეევის (1795-1826)  ნაწარმოების „ნალივაიკოს აღსარების“ ქართული თარგმანი. შეთქმულებასთან მისი მჭიდრო კავშირი ეჭვს არ იწვევს, მაგრამ, როგორც ჩანს, გრიგოლ ორბელიანი აქტიურად არ იყო ჩართული მასში, რაც აიხსნება იმით, რომ 1827-1832 წლებში სამსახურეობრივი აუცილებლობის გამო იგი ხშირად იცვლიდა ადგილსამყოფელს. მას აშკარა დანაშაული არ დაუმტკიცდა და მე-7 კატეგორიის  მცირე დამნაშავედ მიიჩნიეს. ავლაბრის ყაზარმებში სამთვიანი პატიმრობის შემდეგ ის საქმის საბოლოო გამოძიების დასრულებამდე გაათავისუფლეს და „კავკასიის ხაზზე“ მოქმედ ჯარში გააგზავნეს. 1833 წლის მიწურულს კი გაამწესეს ქ. ვილნოში დაბანაკებულ ნევის საზღვაო პოლკში.

გადასახლებაში მეგობრები ერთმანეთს შეხვედრიან.

„გრიგოლ ორბელიანისაგან შეგვიტყვია: ერთხელ ვილნოში ვიყავი და ნაცნობ პოლკის კომანდირს შევხვდი, რომელმაც ქართველი პრაპორშჩიკის ყოფნა მითხრა მის პოლკშიო. პოლკი თურმე ბანაკად იყო ვილნოს გარეშე გასული, და ცნობისმოყვარე პოეტი წავიდა ამ უცნობი პრაპორშჩიკის საძებნელად. ბევრი ვეძებე, სთქვა პოეტმა, და ბოლოს ერთი კარავი მიჩვენეს, რომელშიაც უნდა ყოფილიყო ეს პრაპორშჩიკი. შევედი და რა ვნახე საღამოს პირზედ, დღის მუშაობისაგან დამაშვრალი, წამოწოლილ იყო ლოგინზე გიორგი ერისთავი და ღრმად ეძინაო.

- გიორგი!

- გრიგოლ!

გაისმა თურმე ძახილი და ორი მეგობარი გადაეხვივნენ ერთმანეთს“ (ი. მეუნარგია. თხზულებანი. ტ. I.„გიორგი ერისთავი“, „არტანუჯი“ 2010, გვ. 404-405).

გადასახლებული მეგობრები ერთი გუბერნიის სხვადასხვა ადგილებში მსახურობდნენ. ისინი ხშირად უგზავნიდნენ ერთმანეთს წერილებს, ლექსებს. წერილებში ერთიმეორეს თავიანთ ჭირსა და ლხინზე, რომანტიკულ პაემნებსა და პიკანტურ თავგადასავლებზე ხალისით მოუთხრობდნენ, შეხვედრასაც კი ახერხებდნენ. გრიგოლ ორბელიანის დღიურში გვხვდება ამ შეხვედრების ამსახველი ჩანაწერები:

„14 ივლისი. ... საღამოზე მოვიდა ჩემთან გ.[იორგი] ე.[ერისთავი]. ფრიად გვიამა ურთიერთის ნახვა და დარჩა იმ ღამეს ჩემთან“;

„16 დეკემბერი... საღამოზე მოვიდა ჩემთან გ.[იორგი] ე.[ერისთავი], რომელთა თანა განვატარე საღამო და გამოვესალმე, ვინ იცის, ეგებ საუკუნოდ, ვინ იცის ამ სოფელსა ხვალ რა მოაქვს“. (იხ. გრ. ორბელიანი. დღიური 1936 წლისა. გრ. ორბელიანი. თხზულებანი ჯ. ჭუმბურიძის რედაქციით, გვ. 337, 340).

გიორგი ერისთავის წერილებში გამოსჭვივის ღრმა სევდა სამშობლოს მონატრებისა და იქ დაბრუნების ძალუმი სურვილი: `ღმერთმა ჰქმნას, მშვიდობით გვენახოს ერთმანეთი ქალაქს, სეიდაბათს, თუთას ქვეშ. შენი გიორგი ერისთავი“ - წერს ის გრიგოლ ორბელიანს 1837 წელს გაგზავნილ ერთ წერილში.

ეკატერინე ჭავჭავაძე

გიორგი ერისთავის პირადი წერილები პირველად გამოქვეყნდა 1936 წელს  (იხ. გ. ერისთავი. თხზულებანი. შ. რადიანის და ი. ბალახაშვილის რედაქციით. 1936, თბილისი), ხოლო შემდეგ  - 1966 წელს (იხ. გიორგი ერისთავი. თხზულებანი. ტექსტი დაადგინა, გ. ერისთავის ბიოგრაფიული მონაცემები, ენობრივი მიმოხილვა, ვარიანტები, შენიშვნები და ლექსიკონი დაურთო ო. ურიდიამ. „ლიტერატურა და ხელოვნება“. თბილისი. 1966). ამ უკანასკნელში დაბეჭდილია რვა წერილი გრიგოლ ორბელიანისადმი, რომელთაგან შვიდი გადასახლებაშია დაწერილი.

გიორგი ერისთავის წარმოდგენილი წერილის დედანი დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. მისი კომენტირება, ერთი მხრივ, იძლევა საშუალებას აქამდე სავარაუდოდ მიჩნეული წლის დაზუსტებისა (წერილს მხოლოდ დღე და თვე აქვს მიწერილი), ხოლო მეორე მხრივ გვაწვდის საგულისხმო ცნობებს იმდროინდელი საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და აზრის შესახებ, მათ შორის ქართველი თავადაზნაურობის ისტორიის ისეთ დელიკატურ საკითხზე, როგორიცაა ნათესაური ქორწინებანი.

ივანე მუხრან-ბატონი

გამოკვლევას ვურთავთ მისი მიზნებისათვის სპეციალურად მომზადებულ გენეალოგიურ ტაბულას, რომელიც ცნობილი გენეალოგის, საერთაშორისო გენეალოგიური აკადემიის ნამდვილი წევრის იური ჩიქოვანის კვლევევისა და ტაბულების მიხედვით შევადგინეთ.

„ ძ მ ა ო   გ რ ი გ ო ლ! [1]

არ ვიცი, სადა ხარ. წიგნი მოგწერე, მოგივიდა თუ არა, ნუ მცონარებ!

შინიდან წიგნი მოვიდა, თხუთმეტიოთ თუმანი ფული გამოეგზავნათ, ჟამური[2] მოუციათ ჩვენთვის, ან შალახ, ხეირ[3], ხელი დაჰკარ. სხვა აზნაურიშვილებისა მოსულა, რომ მედიატორებით გადაჰსწყვიტონო. არ ვიცი, როგორ მოშველდებიან[4].

ალექსანდრე ჭავჭავაძეს[5]  ელიან, მოდისო, თამარ ბატონიშვილიც[6] მოსულა, დიმიტრი[7] და ვახტანგიცა[8], მარტო მე და შენ დავრჩით. აი, ძმაო, ეს საქმე მიყავ: შენ რომ ოტპუსკი[9] მოგივიდეს, მომწერე, ან წინათვე: აგება ჩემი ძმა[10] წაიყვანო. უფრო ცოტა დაგეხარჯებათ, სამნი იქნებით, სამ ცხენში. რომელ გზაზედ წახვალ, რომ ერთმანეთს შეხვდეთ. ჩემი ძმა დავიბარე, აქ მოვა. მომწერე შენი გულისა, რასა იქ. მეორე: ძმაო, ესე კაზნაჩეობის[11] თანამდებობას ვასრულებ. ეჰ, იქნება მე დავრჩე.

ქალაქის[12] ჰ[ა]ნბავი: ივანე მუხრანსკის[13] დადიანის ქალი შეურთავს[14], იმაზედაც ჯავრობენ, ნათესავიაო[15]. ღმერთო, იქნება კატინკა[16] მე მერგოს. მესამე და მეოთხეები ვართ[17]. რომ წახვალ, აგებ მომიხერხო[18]. ახ, ახ! აქ დიდი რედუტებია[19], შენუ მამიკვდები, გრიგოლ, ნათქვამია, ბედი მამეც, სანეხვეზე დამსვიო. ჩემი საქმე არ ვიცი...

მშვიდობით, ჩემი პოვესტი[20] ჯერ დადგა ამ შექცევებში.

შენი გიორგი ერისთავი[21],

28 ნოემბერი“ [22].

(წერილის ტექსტი იბეჭდება გიორგი ერისთავის თხზულებების ზემოთაღნიშნული 1966 წლის გამოცემის მიხედვით).

გენეალოგიური ტაბულა

---

[1] გრიგოლ - გრიგოლ ზურაბის (დიმიტრის) ძე ორბელიანი (1804-1883), გენერალ-ადიუტანტი, პოეტი, ქართული რომანტიზმის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი, მეფე ერეკლე II-ის (1720-1798) შთამომავალი, შვილიშვილის შვილი (დედამისი ხორეშანი (1786-1833) ელენე ერეკლეს ასულის (1753-1786) ქალიშვილი იყო). სწავლობდა კეთილშობილთა სასწავლებელში, შემდეგ -  საარტილერიო სკოლაში. გრ. ორბელიანი  მონაწილეობდა  სამხედრო ოპერაციებში მთიელების წინააღმდეგ, რუსეთ-სპარსეთის (1826-1828) და რუსეთ-ოსმალეთის(1828-1829) ომებში. 1859 წლიდან თბილისში მთავარმართებლის მოვალეობის შემსრულებლად მუშაობდა. პოეტურ ნიმუშებთან ერთად უაღრესად საინტერესოა მისი ეპისტოლური მემკვიდრეობა, რომელიც უხვ მასალას იძლევა ქვეყნის პოლიტიკურ-საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და თავად ავტორის პირადი ცხოვრების შესახებ. დაკრძალულია ქაშუეთის ტაძარში.

[2] ჟამური -  იგულისხმება ჟამურის ხეობა, ხეობა ახალგორის რაიონში, ქსნის ზემო დინებაში (საქართველოს სსრ გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი (მასალები). რედაქტორები ი. აფხაზავა, ი. გიგინეიშვილი, ა. კობახიძე, დ. უკლება, მ. ჭაბაშვილი. თბილისი. 1987. გვ. 84).

[3] ან შალახ, ხეირ - (არაბ.) უნდა იყოს „ინშალაჰ, ხეირ“ – ღმერთმა ქნას, ვიხეირო.

[4] სხვა აზნაურიშვილებისა მოსულა, რომ მედიატორებით გადაჰსწყვიტონო. არ ვიცი, როგორ მოშველდებიან - ლაპარაკია ქსნის ერისთავთა მამულების გაყოფა-განაწილებაზე.

[5] ალექსანდრე ჭავჭავაძეს - ალექსანდრე გარსევანის ძე ჭავჭავაძე (1786-1846) ქართველი რომანტიკოსი პოეტი, თავადი, რუსეთის არმიის გენერალ-ლეიტენანტი. 1804 წლის მთიულეთის აჯანყების მონაწილე. 1812 წლის 19 თებერვალს იქორწინა სალომე იოანეს ასულ ორბელიანზე (1795-1847). ალექსანდრე ჭავჭავაძე 1832 წლის შეთქმულებაში თანაუგრძნობდა თავისუფლების იდეას, მაგრამ აჯანყებას შემცდარ გზად სცნობდა. გადაასახლეს ქ. ტამბოვში. 1832 წლის შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის  1834 წლის 18 იანვარს გაგზავნეს გადასახლებაში ტამბოვს. გადასახლებიდან დაბრუნდა 1837 წელს. ალექსანდრე ჭავჭავაძე  დაკრძალულია კახეთში, შუამთის მონასტერში. „საფლავის ქვა ორია: ერთი კედელში,  თეთრი მარმარილო, ღერბით, რომელზეც წარწერაა ქართულ და რუსულ ენებზე „თავადი ალექსანდრე ჭავჭავაძე მიიცუალა Á წლისა ვ ნოემბერსა ჩყმვ წელსა მწუხრსა განისვენოს ტირილმან და ცისკარსა სიხარულმან ფსალ. კთ.“ Князь Александр Чавчавадзе, скончался 60 лет 6 ноября 1846 года. Вечер водворится плачь, а заутра радость. Псал. XXIX», მეორე იატაკზე, რომელიც მის სიძეს, სამეგრელოს მთავარს დავით დადიანს (1812-1853) დაუდია, წარწერით: „მარად საუვიწყოსა სიმამრისა სამარესა დავსდევ ფიქალი ესე მთავარმა დავით დადიანმა“ (ქართველ მოღვაწეთა ნეკროპოლი. 1961: 113).

[6] თამარ ბატონიშვილიც მოსულა -  იგულისხმება 1832 წლის შეთქმულების მონაწილის, მეფე ერეკლე II-ის (1720-1798) შვილიშვილის, ბატონიშვილი თამარ იულონის ასულის (1791-1857) დაბრუნება გადასახლებიდან, ქალაქ სიმბირსკიდან. თამარ ბატონიშვილს ბიოგრაფოსები ახასიათებენ, როგორც ჭკვიან, დიდი სულიერებითა და შემართებით, ქვეყნისთვის თავდადებით, ასკეტური ცხოვრების წესით გამორჩეულ მანდილოსანს. იგი იყო  ალექსანდრე ჭავჭავაძისა მუზა და სასურველი საცოლეც კი ერთი თანამედროვის გადმოცემით. შეთქმულების საგამომძიებლო კომისიამ თამარ ბატონიშვილი მე-3 კატეგორიის დამნაშავედ ანუ ისეთ პირად სცნო, რომელიც აქტიურად მონაწილეობდა შეთქმულებაში და თანახმა იყო აჯანყებისა. როგორც ცნობილია, შეთქმულების წარმატების შემთხვევაში იგი დროებით მონარქადაც იგულისხმებოდა იმ დრომდე, სანამ სხვა მამაკაცი ბაგრატიონები თბილისში ჩამოვიდოდნენ. თამარ ბატონიშვილი დააპატიმრეს 1833 წლის 24 თებერვალს, შემდეგ სიმბირსკში გადასახლება მიუსაჯეს. იგი შეიწყალა ნიკოლოზ I-მა (1796-1855) სიმბირსკში, სადაც იმპერატორი 1836 წლის 22-23 აგვისტოს იმყოფებოდა. თამარ ბატონიშვილი საქართველოში გამოემგზავრა იმავე წლის აგვისტოს ბოლოს ან სექტემბრის დასაწყისში.  განსახილავ წერილში გიორგი ერისთავის სიტყვები „თამარ ბატონიშვილიც მოსულა“ ადასტურებს რუსეთში მისი გადასახლების ფაქტს, რის შესახებაც ცნობები სპეციალურ სამეცნიერო ლიტერატურაში ერთობ მწირი და ბუნდოვანია. (ვრცლად თამარ ბატონიშვილის სიმბირსკში ყოფნისა და მისი შეწყალების შესახებ იხ. მ. ცერცვაძე. „წარავლინეს ექსორიად ციმბირისკისა ქალაქსა შინა“ (თამარ ბატონიშვილი სიმბირსკში). ჟურნალი „ჩვენი მწერლობა“,  #16 (146), 5 აგვისტო, 2011 წ.).

[7] დიმიტრი - დიმიტრი („პაჭონე“) ვახტანგის ძე ორბელიანი  (1806-1882), გვარდიის პოდპორუჩიკი, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე, თეკლე ბატონიშვილის (1778-1846) შუათანა ვაჟი, ალექსანდრე ბარიატინსკის (1815-1862) სიმამრი. შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის გადასახლებული იყო კალუგაში. კავკასიაში მოგზაურობისას დიმიტრი ორბელიანს თბილისში სტუმრობდა ცნობილი ფრანგი მწერალი ალექსანდრე დიუმა. ჩანაწერები მისი ოჯახის შესახებ მას შეტანილი აქვს თავის წიგნში „კავკასია“ (იხ. ალ. დიუმა. „კავკასია“. „მერანი“. თბილისი. 1970. გვ. 277). დიმიტრი ორბელიანს ცოლად ჰყავდა მიმბაშ, პოდპოლკოვნიკ ლუარსაბ (ივანე) ზურაბის ძე ორბელიანის (1770-1830) სილამაზით განთქმული ქალი მარიამი (1812-1866), რომელსაც მარია ივანოვნას ეძახდნენ. შეთქმულების საგამოძიებო კომისიამ იგი მიიჩნია მე-4 კატეგორიის დამნაშავედ, ანუ ისეთ პირად, ვინც შეთქმულებას ეთანხმებოდა, მაგრამ მასში არასაკმარისად მონაწილეობდა, ორიდან ერთი წლის განმავლობაში, აჯანყების შესახებ კი ნაწილობრივ იცოდა და პენზაში გადასახლება მიუსაჯეს, საბოლოოდ კალუგაში გადაასახლეს. დიმიტრი ორბელიანი დაკრძალულია ქაშუეთის ტაძარში. 

[8] ვახტანგიცა - ვახტანგ ორბელიანი (1812-1890) ქართველი რომანტიკოსი პოეტი, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე, თეკლე  ბატონიშვილის (1778-1846) უმცროსი ვაჟი. შეთქმულების საგამოძიებო კომისიამ მიიჩნია მე-3 კატეგორიის დამნაშავედ, ანუ ისეთ პირად, ვინც ქმედით მონაწილეობას იღებდა შეთქმულებაში და აჯანყების მომხრე იყო. 1833 წელს ის  კალუგაში გადაასახლეს. სამშობლოში დაბრუნდა 1837 წელს. (ვრცლად ვახტანგ ორბელიანის შესახებ იხ. ილია ჭავჭავაძის „მოკლე ბიოგრაფია ვახტანგ ვახტანგის ძის თავ. ჯამბაკურიან-ორბელიანისა“. ილია ჭავჭავაძე. თხზულებათა სრული კრებული ოც ტომად. ტომი V. „მეცნიერება“. 1991 წ. გვ. 562).      
[9] ოტპუსკი – (რუს. Отпуск) შვებულება. გიორგი ერისთავს სცოდნია, რომ იმ ხანებში გრიგოლ ორბელიანი შვებულებით სამშობლოში დაბრუნებას ითხოვდა. „არზა ოტპუსკისა მივეც. დღეს დეჟურნოს შტაბ აფიცარსაც უთხარ, მაგრამ იმან მიპასუხა, რომ არ ვიციო, გაგიშვებენ თუ არაო; მეც ვჰსთქვი რომ ვჰსცდი მეთქი, თუ გამიშვეს კარგია და თუ არა თავს არ გამიტეხენ მეთქი“; „მე ოტპუსკში მივეც არზა ერთის წლობით და მგონია რომ დეკემბერში გამომივიდეს“ - გრიგოლ ორბელიანის 1836 წლის 16 სექტემბრის და 28 ნოემბრის წერილებიდან ძმის ილია ორბელიანისადმი (იხ. XIX-XX საუკუნეების ქართველ მწერალთა ეპისტოლური მემკვიდრეობა. ტომი II - გრიგოლ ორბელიანი (ნაწილი I). ტომის რედაქტორები: პროფესორი ქეთევან გიგაშვილი და პროფესორი მარიამ ნინიძე. გამომცემლობა „საარი“. თბილისი. 2012 წ. გვ. 90, 91). 1837 წლის 14 იანვრის წერილით, რომელსაც ის თავის ძმას ზაქარიას უგზავნის, ვიგებთ, რომ გრ. ორბელიანის  საქართველოში შვებულებით ჩამოსვლა გაჭიანურებულა: „ჩემო საყვარელო ძმაო ზაქარია! ყოველივე ჩემი საქმე ჯანჯალია. არზა ოტპუსკისა დამიბრუნეს  ამის მიზეზით, რომ რადგანაც არზაში ვჰსწერივარ პორუჩიკობით და ეხლა მე ვარ შტაბსკაპიტანი, ამისთვის უნდა არზა გამოიცვალოსო, მამაძაღლებმა ოთხი თვე გავიდა და ეხლა დამიბრუნეს. ჯავრით აღარა ვარ. როტაც მივაბარე, ვიყავ ჩემთვის თავისუფლად, под предлогом болезни და ყოველს ფოჩტაში მოველოდი ოტპუსკსა. ეხლა, რა უყო, ოთხი და ხუთი თვე კიდევ მომიგვიანდება, მანამ გამოვა  разрешение. უნდა ხელმეორედ მივიბარო როტა და მისთანა ჯანჯალი საქმეები. - ახ!... ხვალ მივდივარ ბირჟაში, ესე იგი პოლკის შტაბში, არზის მისართმევად ხელმეორედ. (იგივე წყარო გვ. 97). „მივიღე არზა ოტპუსკისა ერთისწლობით“ - 1837 წლის 1 ოქტომბრის წერილი მარიამ დედოფლისადმი (იგივე წყარო, გვ. 100).

[10] ჩემი ძმა – გიორგი ერისთავს ჰყავდა ორი ძმა:  უფროსი როსტომი (1811-1847), პრაპორშჩიკი, ბარბარე ივანეს ასულ ამილახვრის (1822-1877) მეუღლე და უმცროსი  - ივანე (ოქროპირ, ოქრო) (1818-1858). მათ შესახებ საინტერესო ცნობებს გვაწვდის გიორგი ერისთვის შვილიშვილი ელისაბედ დავითის ასული ერისთავი (იხ. ელისაბედ ერისთავი. მასალები გიორგი ერისთავის ბიოგრაფიისათვის. ლიტერატურის მატიანე. წიგნი 5. 1949 წ.). თუ რომელი ძმაზეა ლაპარაკი წერილში, ჯერჯერობით ვერ დავადგინეთ.

[11] კაზნაჩეობის _ (რუს. Казначей) ხაზინადარი.

[12] ქალაქის – იგულისხმება თბილისი.

[13] ივანე მუხრანსკის -  ივანე მუხრან-ბატონი (მუხრანსკი) (1812–1895), ქართველი თავადი, გენერალ-ლეიტენანტი, მსხვილი მიწათმფლობელი და მეურნე. მამამისი კონსტანტინე მეფე ერეკლე II–ის ქალიშვილის ქეთევან ბატონიშვილის (1764-1840) შვილია. მონაწილეობდა რუსეთის იმპერიის მიერ წარმოებულ ბრძოლებში კავკასიელი მთიელების და ოსმალეთის წინააღმდეგ. არჩეული იყო თბილისის გუბერნიის თავადაზნაურობის წინამძღოლად. იყო ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების დამფუძნებული წევრი და მისი თავმჯდომარე 1882–1885 წწ. იგი ილია ჭავჭავაძის ცნობილი „გამოცანების“ ერთ-ერთი ადრესატია. დასაფლავებულია სვეტიცხოველში. ივანე  მუხრან-ბატონი ეტრფოდა ეკატერინე ჭავჭავაძეს (1816-1882) და ხელიც სთხოვა მას. ეკატერინემაც უთანაგრძნო, დათანხმდა და მალე ნიშნობაც გადაიხადეს.  გრიგოლ ორბელიანი თავის ძმას ზაქარიას ამ ნიშნობის შესახებ წერდა რიგიდან 1835 წლის 4 ივნისს „ჩემმაგიერ სალომეს და ნინოს (იგულისხმებიან ეკატერინეს დედა სალომე ორბელიანი-ჭავჭავაძისა (1795-1847) და და ნინო ჭავჭავაძე (1812-1857) - მ. ც.) მიულოცე კატუას დანიშვნა. – რა გამოვიდა ერთხელ ვერავის ქორწილში ვერ დავესწარ.“ (იხ. XIX-XX საუკუნეების ქართველ მწერალთა ეპისტოლური მემკვიდრეობა. ტომი II _ გრიგოლ ორბელიანი (ნაწილი I). ტომის რედაქტორები: პროფესორი ქეთევან გიგაშვილი და პროფესორი მარიამ ნინიძე. გამომცემლობა „საარი“. თბილისი. 2012 წ. გვ. 77). ნიშნობას ქორწინება არ მოყოლია, რადგან იმხანად პეტერბურგში მყოფი ალექსანდრე ჭავჭავაძე, ვისთანაც ჯვრისწერის ნებართვის ასაღებად და ქორწილის დღის დასანიშნად ჩასულა ივანე მუხრან-ბატონი, წინ აღდგომია ამ ქორწინებას, როგორც მიიჩნევენ, ეკატერინესა და ივანეს შორის ნათესაური კავშირის გამო: „ივანე მუხრანსკი კვდება კატინასათვის И не на шутку! ცოლად ჰსურს; მაგრამ სტარუხები აყენებენ, ნათესავი არისო, მეოთხე და მესამენი არიანო“ – წერდა ზაქარია ორბელიანი თავის ძმას გრიგოლს. (ვრცლად ამ სასიყვარულო ურთიერთობისა და ნიშნობის შესახებ იხ. ი. ბალახაშვილი. „ბარათაშვილის ცხოვრება“. „ლიტერატურა და ხელოვნება“. თბილისი. 1967 წ. გვ. 223-225). სისხლით ნათესავებს შორის მართლმადიდებლური  ეკლესიის მიერ დაშვებული ქორწინების წესების მიხედვით  (იხ. კომ. 18) ივანე მუხრან-ბატონსა და ეკატერინე ჭავჭავაძეს ქორწინება შეეძლოთ, მით უფრო, რომ ისინი მეფე ერეკლეს II-ის შთამომავლები არიან სხვადასხვა ქორწინებიდან - ივანე მუხრან-ბატონი მესამე ქორწინებიდან დარეჯან დადიანთან (1734-1807), ხოლო ეკატერინე ჭავჭავაძე  - მეორე ქორწინებიდან ანა აბაშიძესთან (?-1749).

[14] დადიანის ქალი შეურთავს - ივანე მუხრან-ბატონმა 1836 წლის ოქტომბერში იქორწინა  ნინო დადიანზე (1816-1886) (იხ. ი. ჩიქოვანი. „გიორგი XII და მისი შთამომავლობა (გენეალოგიური კვლევა)“. „უნივერსალი“. თბილისი. 2015), სამეგრელოს მთავარ ლევან დადიანის (1793-1846) ქალიშვილზე და ეკატერინე ჭავჭავაძის მომავალი მეუღლის დავით დადიანის (1812-1853) დაზე. ნინო დადიანი ღირსეული მანდილოსანი ყოფილა. მის გარდაცვალებას აკაკი წერეთელი გამოეხმაურა წერილით „საგულისხმოდ“, რომელიც დაიბეჭდა „ივერიაში“ 1886 წ. 6 ნოემბერს. ამ წერილში პოეტი მეტად გულთბილად იხსენებს განსვენებულს და ქართველი ქალის ნიმუშად სახავს მას: „განსვენებული უკანასკნელი წარმომადგენელთაგანი იყო ქართველქალისა... მართალია, მაღალი სწავლა არ ჰქონებია მიღებული, სხვა-და-სხვა სამეცნიერო საგნები არა ჰქონია შესწავლილი, მაგრამ ბუნებითმა ნიჭიერებამ და უმეტეს ძველებურად აღზრდამ მიიყვანა იმ ღირსებამდე, რომელსაც ვალად სდებენ დღეს საზოგადოდ დედათა სქესს: – იყო კეთილი დედა, კარგი მეუღლე და საკადრისი ასული თავის ქვეყნისა... დიაღ  განსვენებული ერთი უკანასკნელი წარმომადგენელთაგანი იყო ქართველ-ქალებისა, იმ დედებისა, რომელთაც სიქადულად გულდაწყვეტილნი ვიგონებდით... მისთანა პირები, როგორც ბრძანდებოდა განსვენებული ნინო ბატონიშვილი, სამაგალითო იქნებიან“ (აკ.  წერეთელი. რჩეული ნაწარმოებები ხუთ ტომად. ტ. IV. გამომცემლობა „საქართველო“.  თბილისი. 1990. გვ. 410).

[15] იმაზედაც ჯავრობენ, ნათესავიაო – ივანე მუხრან-ბატონისა და ნინო დადიანის ნათესაური კავშირის შესახებ იხილე ტაბულაზე 12 და 16. სისხლით ნათესავებს შორის მართლმადიდებლური  ეკლესიის მიერ დაშვებული ქორწინების წესების მიხედვით  (იხ. კომ. 18) ივანე მუხრან-ბატონსა და ნინო დადიანს ქორწინება შეეძლოთ, მით უფრო, რომ ისინი მეფე ერეკლეს II-ის შთამომავლები არიან სხვადასხვა ქორწინებიდან - ივანე მუხრან-ბატონი მესამე ქორწინებიდან დარეჯან დადიანთან (1734-1807), ხოლო ნინო დადიანი  - მეორე ქორწინებიდან ანა აბაშიძესთან (?-1749).

[16] კატინკა - ეკატერინე ალექსანდრეს ასულ ჭავჭავაძის (1816-1882) შინაურული სახელი. ეკატერინე დედის მხრიდან მეფე ერეკლე II-ის შთამომავალია. იგი იყო ნიკოლოზ ბარათაშვილის მუზა და ლექსების ადრესატი. მან შემოინახა პოეტის არაერთი ავტოგრაფი. 1839 წელს მისთხოვდა სამეგრელოს უკანასკნელ მთავარს, ასევე მეფე ერეკლე II-ის შთამომავალს დავით ლევანის ძე დადიანს (1812-1853). იხილე ტაბულაზე 13 და 14.სისხლით ნათესავებს შორის მართლმადიდებლური  ეკლესიის მიერ დაშვებული ქორწინების წესების მიხედვით  (იხ. კომ. 18) ეკატერინე ჭავჭავაძესა და დავით დადიანს ქორწინება შეეძლოთ.

[17] მესამე და მეოთხეები ვართ – გიორგი ერისთავი გულისხმობს თავის ნათესაურ კავშირს ეკატერინე ჭავჭავაძესთან. ისინი ორივენი მეფე ერეკლე II-ის, კერძოდ, მისი ქალიშვილის თამარ ბატონიშვილისა (1749-1786) და იოანე ორბელიანის (1765-1808) შთამომავლები  არიან. იხილე ტაბულაზე 14 და 15.

[18] რომ წახვალ, აგებ მომიხერხო - ეკატერინეს  მიმართ გულგრილი არც გიორგი ერისთავი იყო. იგი ნატრობდა მის ცოლად შერთვას და გრიგოლ ორბელიანს თხოვდა საქართველოში დაბრუნების შემდეგ მასზე დაქორწინებაში დახმარებოდა. მისადმი  1937 წლის 29 იანვრის წერილში ვკითხულობთ: „კატინასი რა ამბავი იცით, რომ წახვიდე, აგება გამირიგო“ (იხ. გ. ერისთავი. თხზულებანი. ტექსტი დაადგინა, გ. ერისთავის ბიოგრაფიული მონაცემები, ენობრივი მიმოხილვა, ვარიანტები, შენიშვნები და ლექსიკონი დაურთო ო. ურიდიამ. „ლიტერატურა და ხელოვნება“ თბილისი. 1966. გვ. 413). აღსანიშნავია ის, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია ამ ტიპის ნათესაური კავშირით დაკავშირებულ პირთ ქორწინებას უკრძალავს  – როგორც ცნობილია, იგი არ უშვებს ქორწინებას სისხლით ნათესავებს შორის ე. წ. „მერვე თავამდე“ (პირველი თავი – მშობელი და შვილი, მეორე თავი – და-ძმა, მესამე თავი – ძმისწული ან დისწული, მეოთხე თავი – პირველი ბიძაშვილები, მეხუთე თავი – პირველი ბიძაშვილის შვილი, მეექვსე თავი – მეორე ბიძაშვილები, მეშვიდე თავი – მეორე ბიძაშვილის შვილი („ბიძაშვილი“ პირობითია და შეიძლება გულისხმობდეს მამიდაშვილსა და დეიდაშვილსაც – მ. ც.).  (დაწვრილებით ამ საკითხზე  იხ. „ცნობები ნათესავებს შორის ქორწინების შესახებ“ http://www.orthodoxy.ge/skhva/kortsineba.htm).  გიორგი ერისთავი და ეკატერინე ჭავჭავაძე კი გარე ანუ მეორე ბიძაშვილები არიან, ე.ი. წარმოდგენილი სქემის მიხედვით ისინი მეექვსე თავში ხვდებიან, რაც მართლმადიდებლური წესის მიხედვით აკრძალული ქორწინების საფუძველს შეადგენს.

[19] რედუტებია – (ფრ. redoute ლათ. reductus –დან - თავშესაფარი), მიწური საველე სიმაგრე, სანგარი. შეიძლება  იგულისხმებოდეს რაუტი (rout) - არქ. საზეიმო წვეულება,დარბაზობა (უცხო სიტყვათა ლექსიკონი. შეადგინა და წინასიტყვაობა დაურთო მიხეილ ჭაბაშვილმა. მე-3 შესწორებული და შევსებული გამოცემა - თბილისი. განათლება. 1989).

[20] პოვესტი - (რუს. Повесть) ამბავი.

[21] გიორგი ერისთავი - გიორგი დავითის ძე ერისთავი (მეტსახელად „გლუხარიჩი“) (1813-1864), დრამატურგი, პოეტი, თეატრალური მოღვაწე, მეფე ერეკლე II-ის შთამომავალი, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე. გიორგი ერისთავის მეცადინეობით დაარსდა ქართული თეატრის დასი და ქართული ჟურნალი „ცისკარი“. 1844 წელს დაქორწინდა იაგორ ალიხანოვის ქალზე ელისაბედზე (?-1854), დრამატურგ დავით ერისთავის (1847-1890) დედაზე, ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ 1856 წელს შეირთო მიმბაშ დავით ზაზას ძე თარხნიშვილის (1762-1839) ქალიშვილი მართა (1831-1908), დავით გიორგის ძე ბარათაშვილის (1818-1851) ქვრივი. დაკრძალულია იკორთაში.

[22] 28 ნოემბერი – წერილს მხოლოდ თვე და რიცხვი აქვს მიწერილი. წელი აღნიშნული არ არის. მისი ტექსტიდან გამომდინარე შეიძლება დაბეჯითებით ითქვას, რომ ის 1836 წელს არის დაწერილი. ამაზე მიუთითებს თამარ ბატონიშვილის გადასახლებიდან საქართველოში დაბრუნებაზე საუბარი და ივანე მუხრან-ბატონის ნინო დადიანზე ქორწინების ცნობა, ასევე გრიგოლ ორბელიანის მიერ შვებულების მოლოდინის ხსენება. სამივე ეს მოვლენა წერილში ისეა ნახსენები, როგორც ცოტა ხნის წინ მომხდარი, ისინი კი ნამდვილად 1836 წელს განეკუთვნებიან. რაც შეეხება დიმიტრი და ვახტანგ ორბელიანების კალუგიდან დაბრუნებას, რაც სპეციალურ ლიტერატურაში 1837 წლითაა აღნიშნული, ვფიქრობთ ,იქ ამ შემთხვევებში უზუსტობაა დაშვებული, რადგან ჩვენს მიერ მოხმობილ უზუსტეს ფაქტებს ეწინააღმდეგება ან წერილის ტექსტი არასწორადაა ამოკითხული. ამ საკითხის გარკვევას მომავალში კიდევ შევეცდებით.